У сучасных эканамічных умовах паспяховае функцыянаванне суб’ектаў гаспадарання ў значнай ступені залежыць ад іх месца ў сістэме аграпрамысловай кааперацыі і інтэграцыі. Назіраецца актыўнае развіццё сеткавых структур у форме кластараў, транснацыянальных карпарацый (ТНК), тэхнапаркаў, што з’яўляецца тэндэнцыяй стварэння эфектыўных інстытуцыянальных форм інтэграцыйнага ўзаемадзеяння розных прадпрыемстваў і арганізацый. Гэта абумоўлена пераважна мяккім тыпам сувязей паміж суб’ектамі, маштабнасцю геаграфічнага становішча, інстытуцыяналізацыі сувязей, адкрытасцю, мабільнасцю, дынамічнасцю структуры сеткі, наяўнасцю апасродкаваных сувязей паміж яе ўдзельнікамі і інш.

У працэсе фарміравання і функцыянавання кааператыўна-інтэграцыйных узаемасувязей у большасці выпадкаў мае месца шэраг характэрных рыс, якія заключаюцца ў наступным: па накіраванасці кааперацыі і яе пранікненні ў розныя сферы дзейнасці; спецыялізацыі; стабільнасці функцыянавання; тэхналагічнай размежаванасці; інавацыйнасці гаспадарання; рыначнай арыентацыі; памеры вытворчасці (гаспадарчай дзейнасці); адкрытасці (завершанасці) гаспадарчай арганізацыі; уласнасці на маёмасць; экалагічнасці вытворчасці.

Асаблівасці развіцця кааператыўна-інтэграцыйнага ўзаемадзеяння ў АПК Беларусі можна класіфікаваць па наступных прыкметах:

• прамое ўмяшанне органаў улады ў працэсы стварэння і функцыянавання інтэграваных структур;

• распаўсюджванне такіх форм інтэграцыі, дзе адбываецца цэнтралізацыя большасці кіраўніцкіх функцый у інтэгратара і страта самастойнасці ў суб’ектаў гаспадарання;

• перавага механізмаў канцэнтрацыі і цэнтралізацыі вытворчасці;

• стварэнне аб’яднанняў як на лакальным, так і на рэспубліканскім узроўні, у асноўным па ініцыятыве органаў дзяржаўнага кіравання;

• ініцыятыва стварэння і далейшае разнастайнае рэгуляванне працэсаў функцыянавання інтэграваных аб’яднанняў з ужываннем адміністрацыйна-прававых мер, напрыклад фінансавага аздараўлення сельскагаспадарчых арганізацый, дыверсіфікацыі вытворчасці, стабілізацыі паставак сельскагаспадарчай сыравіны і пад.;

• стварэнне шматпрофільных структур з разгалінаванымі вертыкальнымі і гарызантальнымі ўзроўнямі сувязей.

Закладка капусты на зімовы перыяд у сховішча

ААТ «Бабушкина крынка». Вытворчасць сыроў на Слаўгарадскім філіяле ў Магілёўскай вобласці. 2019 г.

З 1990‑х гг. у рэспубліцы дзейнічаюць 2 асноўныя групы мадэлей кааперацыі і інтэграцыі ў АПК: прамая дзяржаўная і рэгіянальная арганізацыя, якая дзейнічае на аснове дырэктыўных рашэнняў; ускосная дзяржаўная і рэгіянальная арганізацыя, пабудаваная на самаарганізацыі.

Першая група мадэлей працуе на базе дзяржаўнай і змешанай форм уласнасці. Змешаныя формы ўласнасці ўяўляюць сабой прыклад дзяржаўна-прыватнага партнёрства. Кіраванне аб’яднаннямі, якія маюць дзяржаўную долю ўласнасці, у межах сваёй кампетэнцыі ажыццяўляюць органы дзяржаўнай улады.

Асноўным фактарам эфектыўнасці пры стварэнні кааператыўна-інтэграцыйных структур з’яўляецца арганізацыйны, а найважнейшай функцыяй — функцыя кіравання (у шырокім разуменні). Эфектыўнасць вытворча-збытавой дзейнасці кааператыўна-інтэграцыйных аб’яднанняў залежыць ад выбару арганізацыйнай мадэлі і сістэмы кіравання.

У цяперашні час у кааператыўна-інтэграцыйных аб’яднаннях у АПК склаліся мадэлі арганізацыі і функцыянавання, якія грунтуюцца на прынцыпах адзінаначалля або карпаратыўнага кіравання з лінейнай, функцыянальнай, лінейна-функцыянальнай, дывізіённай (прадуктовай, тэрытарыяльнай), галіновай (падраздзяленчай) або камбінаванай супадпарадкаванасцю; у аб’яднаннях з агульнай долевай формай уласнасці — на ўдзеле таксама прадстаўнічых і выканаўчых органаў кіравання.

У кааператыўна-інтэграцыйных структурах розных узроўняў гаспадарання ў АПК дзейнічаюць 4 асноўныя групы мадэлей: 

• няпоўныя — уключаюцца не ўсе неабходныя звёны (прадпрыемствы, падраздзяленні) гаспадарання і функцыі кіравання;

• традыцыйныя, або сфарміраваныя цэнтралізавана, — уключаюцца асноўныя вытворчыя (раслінаводства, жывёлагадоўля), забеспячэнскія, перапрацоўчыя і збытавыя структуры, а ў сістэме кіравання прысутнічаюць найважнейшыя функцыі (планаванне, улік, кантроль, цэнаўтварэнне і інш.), аднак адсутнічаюць структуры, здольныя выконваць спецыялізаваныя функцыі, якія забяспечваюць эфектыўнае функцыянаванне аб’яднанняў у рыначных умовах (маркетынгавыя, інфармацыйныя, лагістычныя і пад.);

• рыначныя мадэлі — у асноўным адпавядаюць патрэбам арганізацыі і кіравання ў рыначных умовах. Характэрным для дадзеных мадэлей кааператыўна-інтэграцыйных аб’яднанняў з’яўляецца наяўнасць (акрамя аптымальнага складу асноўных вытворчых структур) інфармацыйна-кансультацыйных, маркетынгавых і іншых службаў, якія спрыяюць нармальнаму функцыянаванню ў жорсткіх умовах рыначнай канкурэнцыі;

• інавацыйныя мадэлі — арыентуюцца на перадавыя дасягненні навукі і тэхнікі, закліканы забяспечваць доўгатэрміновае канкурэнтаздольнае развіццё.

У практычнай дзейнасці склаліся розныя формы кааператыўна-інтэграцыйнага ўзаемадзеяння ў АПК. Гэта гаспадарчыя таварыствы (поўнае, камандзітнае); вытворчы кааператыў; спажывецкі кааператыў; гаспадарчыя таварыствы (АТ, ТАА, ТДА); унітарныя прадпрыемствы (УП); канцэрны; агракамбінаты; холдынгі; асацыяцыі, саюзы; кластары. Як паказвае сусветны вопыт, дастаткова эфектыўныя пры вырашэнні буйных народнагаспадарчых задач кластарныя структуры. У Беларусі таксама плануецца актыўнае стварэнне кластараў у розных галінах народнай гаспадаркі, у т. л. і ў АПК.

Развіццё аграпрамысловага комплексу на сучасным этапе выклікае неабходнасць актыўнага ўключэння ў сусветныя глабалізацыйныя працэсы. Інфарматызацыя грамадства, пастаяннае інавацыйнае развіццё спараджаюць новыя патрабаванні да арганізацыі гаспадарчай дзейнасці. Усё большае прызнанне ў розных краінах знаходзіць кластарная арганізацыя. Значная ўвага тэорыі кластарызацыі надаецца і ў эканамічнай навуцы Беларусі. Кластары прызнаюцца інтэграцыйнай формай арганізацыі вытворчасці, здольнай мабілізаваць розныя фактары і рэсурсы для дасягнення зададзеных вынікаў і тэмпаў эканамічнага развіцця. Кластары могуць служыць базай для фарміравання буйнога кантынгенту ўдзельнікаў па каапераванні рэсурсаў, у т. л. актывізацыі інавацыйнага і інвестыцыйнага працэсаў, рэалізацыі буйных праектаў, выступаюць як інструмент вырашэння прыярытэтных задач.

Змест ідэі стварэння і функцыянавання кластарных утварэнняў у аграрнай сферы заключаецца ў ператварэнні сельскіх тэрыторый, сельскагаспадарчай вытворчасці, перапрацоўчых і забеспячэнскіх прадпрыемстваў і сумежных з імі арганізацый і службаў у замкнёную арганізацыйна-эканамічную сістэму, выбудаваную па спецыяльным тэхналагічным ланцужку прасоўвання прадукцыі ад месца яе зыходнага атрымання да прывядзення ў таварны выгляд і рыначны продаж на аснове задзейнічання адпаведных матэрыяльных, працоўных, тэхнічных, фінансавых і інфармацыйных рэсурсаў. Акрамя таго, для павышэння эфектыўнасці дзейнасці кластараў неабходна пэўная дыверсіфікацыя па тых відах дзейнасці, дзе ёсць напрацоўкі і эканамічны разлік. Гэта важна для дасягнення ўстойлівасці не толькі самога аб’яднання, але і тэрыторыі, дзе яны функцыянуюць. У шэрагу рэгіёнаў многія суб’екты гаспадарання з’яўляюцца асноўнымі структурамі для фарміравання мясцовых бюджэтаў і развіцця сацыяльнай інфраструктуры.

Кластарная арганізацыя стварае ўмовы для актывізацыі не проста вытворча-збытавой дзейнасці, а вытворча-інавацыйнай, яна павінна фарміраваць тэхналагічных лідараў. Кластарная стратэгія дазваляе ва ўмовах ускладнення агульнай макраэканамічнай сітуацыі больш эфектыўна вырашаць эканамічныя, тэхніка-тэхналагічныя, вытворчыя, сацыяльныя і іншыя праблемы (у параўнанні з разрозненымі прадпрыемствамі і арганізацыямі). Любая кластарная арганізацыя мае сінергетычны эфект ад складання многіх магчымасцей (працоўных, рэсурсных і інш.) удзельнікаў. Але гэта не проста падсумаванне наяўных магчымасцей (такое элементарнае складанне не заўсёды мэтазгоднае), а пошук шляхоў больш эфектыўнага прыкладання рэсурсаў, канцэнтрацыя капіталу на прыярытэтах, мадэрнізацыя тэхніка-тэхналагічнай базы для падтрымання канкурэнтаздольнасці.

У цяперашні час развіццё прасторавай аграпрамысловай эканомікі характарызуецца актывізацыяй міжрэгіянальных, міжгаліновых і знешнеэканамічных інтэграцыйных працэсаў, што патрабуе выразнага іх вызначэння, а таксама аптымізацыі субрэгіянальнага рэгулявання тэрытарыяльна і функцыянальна аднастайнай вытворча-эканамічнай сістэмы аграпрамысловага комплексу.

Кластарызацыя мае вырашальнае значэнне для сацыяльна-эканамічнага развіцця аграпрамысловага комплексу Рэспублікі Беларусь. Яна здольная эфектыўна вырашаць многія эканамічныя праблемы: вытворчасць і перапрацоўку сельскагаспадарчай прадукцыі, забеспячэнне рэсурсамі, стварэнне развітой сацыяльнай інфраструктуры і інш. Таму задача дзяржавы — садзейнічаць яе развіццю. На практыцы часта роля і патэнцыял кластарызацыі недаацэньваюцца. Развіццё кластарызацыі павінна стаць адным з ключавых напрамкаў дзяржаўнай аграрнай палітыкі.

Акрамя таго, парадыгма ўладкавання эканомікі Беларусі адрозніваецца ад замежнай перш за ўсё формамі арганізацыі, таму прамое запазычанне вопыту кластарнага ўладкавання немагчымае. Хоць выбіральна выкарыстоўваць замежны вопыт мэтазгодна. У свеце ў цяперашні час адбываецца хуткае станаўленне буйных міжгаліновых аб’яднанняў, і асабліва ў сістэме вытворчасці і збыту аграпрамысловай прадукцыі.