Сацыяльна-эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь

Эканоміка Рэспублікі Беларусь апошнія 5 гадоў развівалася з няўстойлівай дынамікай, асноўнай прычынай якой выступалі знешнія выклікі і пагрозы. Каранавірусная пандэмія, якая суправаджалася падзеннем сусветнай вытворчасці і эканамічнай актыўнасці асноўных знешнегандлёвых партнёраў Беларусі, прывяла да зніжэння валавога ўнутранага прадукту (ВУП) краіны ў 2020 г., а ўведзеныя калектыўным Захадам санкцыі — да «прасядання» беларускай эканомікі ў 2022 г. Тым не менш за 5 гадоў (2019–2024 гг.) ВУП Беларусі вырас на 4,8 %, а ВУП на душу насельніцтва па парытэце пакупніцкай здольнасці (ВУП па ППЗ) у цэнах 2021 г., паводле папярэдніх ацэнак, — на 8,3 % (рыс. 1).

Асноўную частку ўнутранага прадукту фарміруе сфера паслуг (49,7 % па выніках 2024 г. ), вытворчая сфера — толькі 37,6 % (рыс. 2). Разам з тым у разрэзе відаў эканамічнай дзейнасці найбольшую нагрузку пры фарміраванні ВУП бярэ на сябе прамысловасць (25,0 %), асноўную частку якой складаюць апрацоўчыя галіны (20,3 %), 3,2 % — электра- і цеплаэнергетыка, 1,5 % — горназдабыўная прамысловасць і водазабеспячэнне. Рэспубліка цалкам забяспечваецца ўласнымі транспартнымі сродкамі для перавозкі пасажыраў і грузаў; практычна поўнасцю — айчыннымі сельгасмашынамі. Вырашана праблема тэхнічнай аснашчанасці дарожнага будаўніцтва. Новымі «кропкамі росту» сталі серыйная вытворчасць аўтамабіляў «Белджы», электрамабіляў і электробусаў розных тыпаў, уведзена ў эксплуатацыю атамная электрастанцыя.

Удзельная вага плошчы Беларусі ў свеце складае 0,15 %, насельніцтва — каля 0,1 %, і «ніша», якая фарміруецца краінай у сусветнай эканоміцы, прыблізна адпавядае сваім зыходным патэнцыйным даным. Так, удзельная вага рэспублікі ў сусветным ВУП па парытэце пакупніцкай здольнасці складае каля 0,15 %, столькі ж — яе ўклад у сусветны экспарт (тут і далей прыводзяцца даныя Сусветнага банка па стане на сакавік 2025 г., калі не пазначана іншае).

Паводле даных Сусветнага банка за 2023 г., па паказчыку долі экспарту тавараў і паслуг у ВУП Беларусь займае 32‑е месца ў свеце (66,8 %) у спісе са 158 краін. Расія ў дадзеным рэйтынгу знаходзіцца на 120‑м месцы (23,1 %), Казахстан — на 89‑м (34,4), Кыргызстан — на 76‑м (39,2 ), Арменія — на 37‑м месцы (59,5 %).

Згодна з паказчыкам ВУП па парытэце пакупніцкай здольнасці (ППЗ) у 2023 г. Беларусь займала 66‑е месца са 192 краін.

Пры пераліку ВУП па ППЗ на душу насельніцтва ў спісе разгледжаных краін пазіцыя Беларусі адпавядае 71‑му месцу са 192 краін з даходам на душу насельніцтва 30,8 тыс. долараў ЗША (рыс. 3).

Недастаткова высокія пазіцыі Беларусі тлумачацца тым, што пакуль краіна адстае па эфектыўнасці ад развітых краін. Прадукцыйнасць працы аднаго занятага ў эканоміцы, разлічаная па ВУП па ППЗ, у Беларусі істотна ніжэйшая за ўзровень многіх краін. Разам з тым сярэднесусветнае значэнне гэтага паказчыка перавышана рэспублікай на 13 % (рыс. 4).

Эканоміка Беларусі ў значнай ступені залежыць ад замежжа. Структура прамысловасці рэспублікі, якая склалася, патрабуе вялікай колькасці імпартнай сыравіны і матэрыялаў, што прыводзіць да дысбалансаў у знешнім гандлі і, як вынік, фарміравання адмоўнага сальда рахунку бягучых аперацый плацежнага балансу (рыс. 5).

Разам з тым трэба адзначыць, што аж да 2022 г. уключна сальда рахунку бягучых аперацый плацежнага балансу Рэспублікі Беларусь пастаянна паляпшалася і нават перайшло ў зону станоўчых значэнняў. Яго далейшае пагаршэнне шмат у чым звязана з задавальненнем адкладзенага попыту на імпарт, які рэзка скараціўся ў 2022 г. з прычыны санкцый, а таксама са стымуляваннем унутранага спажывецкага попыту.

Дэфіцыт унутраных рэсурсаў можа кампенсавацца са знешніх крыніц. Адным з такіх з'яўляюцца прамыя замежныя інвестыцыі (ПЗІ). Іх асноўная перавага перад іншымі крыніцамі прыцягнення сродкаў — гэта чысты неэмісійны характар. Акрамя гэтага, ПЗІ ўяўляюць сабой канал перадачы ноў-хаў і тэхналогій у першую чаргу за кошт будаўніцтва прамысловых прадпрыемстваў і ўстаноўкі абсталявання. ПЗІ таксама мяркуюць і больш непасрэдную перадачу ноў-хаў у адносінах выкарыстання капіталаёмістых тэхналогій — за кошт навучання работнікаў для вытворчых ліній, укаранення альтэрнатыўных практык кіравання і больш дасканалай арганізацыйнай структуры.

Аб'ём сродкаў, якія паступілі ў краіну за 2019–2024 гг. у выглядзе ПЗІ, прадстаўлены на рыс. 6.

Такім чынам, аб'ём ПЗІ, якія паступаюць у краіну ў чыстым выглядзе, стабільна складае каля 2 % ВУП.

Важнай крыніцай фінансавання дэфіцыту бягучага рахунку для Рэспублікі Беларусь з'яўляюцца знешнія запазычанні. Паводле ацэнак, якія прыведзены ў выданні The World Factbook за 2024 г., па паказчыку абсалютнай велічыні знешняга доўгу краіна займала 37‑ю пазіцыю ў свеце з 122 краін і тэрыторый, па якіх прыводзяцца даныя (згодна з ацэначнымі данымі за 2023 г.). З краін-партнёраў па ЕАЭС лепшыя пазіцыі ў дадзеным рэйтынгу ў Арменіі (68‑е месца) і Кыргызстана (80‑е месца). Пазіцыі Расіі і Казахстана ў гэтым рэйтынгу горш — яны займаюць 7‑е і 31‑е месцы адпаведна. Украіна ў рэйтынгу на 10‑м месцы.

Як правіла, знешнія запазычанні патрабуюцца для папаўнення золатавалютных рэзерваў краіны, неабходных для падтрымання стабільнасці ў валютна-фінансавай сферы. Паводле даных Сусветнага банка за 2023 г., Беларусь з аб’ёмам золатавалютных рэзерваў у 8,1 млрд долараў ЗША была 76‑й у спіску з 151 краіны. Найбольшы аб’ём золатавалютных рэзерваў маюць Кітай, Японія і Швейцарыя. Расія займае ў рэйтынгу краін па гэтым паказчыку 6‑е месца (597,2 млрд долараў ЗША), Казахстан — 49‑е (36,0), Украіна — 47‑е (40,8), Арменія — 100‑е (3,6), Кыргызстан — 101‑е месца (3,2 млрд долараў ЗША).

Разам з тым для стабільнага развіцця краіны мае значэнне не столькі абсалютны паказчык колькасці золатавалютных рэзерваў, колькі адносны, а менавіта золатавалютныя рэзервы ў месяцах імпарту тавараў і паслуг. Лічыцца, што рэзервы краіны павінны быць не меншыя за суму, якую краіна траціць на імпарт тавараў і паслуг на працягу трох месяцаў. Паводле даных Сусветнага банка, па паказчыку рэзерваў у месяцах імпарту тавараў і паслуг сусветнымі лідарамі з'яўляюцца Саудаўская Аравія, Алжыр, Расія, Ірак і Ізраіль. З паказчыкам 1,89 Беларусь займае 105‑е месца ў спісе са 137 краін (рыс. 7).

Паводле даных Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь, у 2024 г. золатавалютныя рэзервы Беларусі істотна павялічыліся і на 1 студзеня 2025 г. склалі 8,9 млрд долараў ЗША, што можна параўнаць з коштам імпарту тавараў і паслуг краіны за 2,1 месяца.