Зямельныя рэсурсы і глебы

• Зямельны фонд
• Глебавае покрыва

Зямельны фонд

Найважнейшае значэнне ў эканоміцы аграрнай вытворчасці належыць зямельным рэсурсам. Яны выступаюць у якасці тэрытарыяльнай асновы для размяшчэння гаспадарчых комплексаў, аб’ектаў інфраструктуры і рассялення людзей, а таксама галоўнага сродку вытворчасці ў сельскай гаспадарцы. Фарміраванне аптымальнай структуры зямельнага фонду краіны, экалагічна абаснаванае выкарыстанне зямель і іх ахова — важныя элементы рацыянальнага прыродакарыстання.

Па даных Рэестра зямельных рэсурсаў Рэспублікі Беларусь, на 1.1.2023 г. агульная плошча зямель Рэспублікі Беларусь складае 20 762,9 тыс. га, у т. л. землі сельскагаспадарчых арганізацый — 8 701,1 тыс. га (41,9 %) і лясной гаспадаркі — 8 861,9 тыс. га (42,7 %); гл. табліцу 1.

Захоўваецца тэндэнцыя змяншэння плошчы сельскагаспадарчых зямель і павелічэння плошчы лясных зямель і зямель пад дрэвава-хмызняковай расліннасцю. Скарачэнне плошчы сельскагаспадарчых зямель выклікана пераводам нізкапрадуктыўных зямель у нясельскагаспадарчыя землі, адабраннем і прадастаўленнем сельскагаспадарчых зямель для будаўніцтва аб’ектаў і іншых мэт.

Сельскагаспадарчая засвоенасць тэрыторыі краіны складае ў сярэднім 39,4 % ад агульнай плошчы, па адміністрацыйных абласцях вагаецца ад 32,5 % (Гомельская вобласць) да 48,5 % (Гродзенская вобласць).

Сярод адміністрацыйных раёнаў найбольшай сельскагаспадарчай засвоенасцю адрозніваюцца Нясвіжскі (75,6 %) і Капыльскі (70,8 %) раёны Мінскай вобласці; найменшай — Расонскі (10 %) Віцебскай вобласці, Нараўлянскі (12,4 %) і Лельчыцкі (13,3 %) раёны Гомельскай вобласці.

Разаранасць зямель на 2023 г. склала 27 %. Па абласцях гэты паказчык змяняецца ад 21,9 % (Віцебская вобласць) да 33,4 % (Мінская вобласць). Самы высокі (60,3 %) паказчык разаранасці сельскагаспадарчых зямель мае Нясвіжскі раён Мінскай вобласці; высокі (50–55 %) — Капыльскі і Слуцкі раёны Мінскай вобласці, Горацкі і Шклоўскі раёны Магілёўскай вобласці, Ваўкавыскі раён Гродзенскай вобласці; нізкі — Нараўлянскі (8,7 %) і Лельчыцкі (8,5 %) раёны Гомельскай вобласці; самы нізкі (7,3 %) — Расонскі раён Віцебскай вобласці.

З 1960‑х гг. у рэспубліцы з перыядычнасцю прыкладна раз у 10 гадоў праведзены 3 туры ацэнкі (баніціроўкі) глеб сельскагаспадарчых зямель: адзін тур эканамічнай ацэнкі і 2 туры кадастравай (якаснай) ацэнкі зямель сельскагаспадарчых арганізацый, сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак і іншых арганізацый, якім землі прадастаўлены для вядзення сельскай гаспадаркі. Кадастравая ацэнка ўлічвае ўрадлівасць глеб, агракліматычныя ўмовы, тэхналагічныя ўласцівасці і месцазнаходжанне зямельных участкаў. Згодна з вынікамі 2‑га тура кадастравай ацэнкі зямель на 1.1.2018 г. агульны бал склаў 29, у т. л. ворных зямель — 31 бал. Самыя высокія балы кадастравай ацэнкі і ўрадлівасці (адпаведна 32,2 і 32,9) маюць сельскагаспадарчыя землі Гродзенскай вобласці, самыя нізкія (23,6 і 26,1) — Віцебскай вобласці; гл. табліцу 2.

Урадлівасць глеб ворных зямель у 49 раёнах рэспублікі ацэнена ў 25,1—-30 балаў, у 47 раёнах — ад 30,1 да 35 балаў, у 17 раёнах — вышэй за 35 балаў, у 5 раёнах — ніжэй за 25 балаў. Максімальны бал урадлівасці глеб ворных зямель мае Нясвіжскі раён Мінскай вобласці (43,9 бала), мінімальны — Гарадоцкі раён Віцебскай вобласці (22,5 бала); рыс. 1.

Глебавае покрыва

Глеба — найважнейшы і незаменны прыродны рэсурс, які з’яўляецца нацыянальным здабыткам любой краіны, а таксама асновай жыццядзейнасці чалавека. Ад рацыянальнага выкарыстання глеб залежыць устойлівае сацыяльна-эканамічнае развіццё і экалагічны дабрабыт. Таму захаванне ўрадлівасці глеб, а таксама яе павышэнне адносіцца да ліку важнейшых дзяржаўных прыярытэтаў.

У фармаванні глеб важную ролю адыгрываюць глебаўтвараючыя пароды, якія з’яўляюцца часткай цвёрдай фазы глебы і вызначаюць яе зыходныя мінеральныя, хімічныя, фізіка-хімічныя параметры і інш., а таксама абумоўліваюць грануламетрычны, мінералагічны і хімічны склад, агульныя фізічныя, фізіка-механічныя, водна-паветраныя, цеплавыя ўласцівасці і рэжымы.

Глебаўтвараючыя пароды тэрыторыі Беларусі прадстаўлены галоўным чынам чацвярцічнымі адкладамі геалагічных эпох плейстацэну (уключае 5 абледзяненняў і міжледавікоўяў, што іх раздзялялі) і галацэну (сучасныя), сярэдняя магутнасць якіх складае 75–80 м. У некаторых месцах на паверхню выходзяць карэнныя пароды: архейскія і пратэразойскія граніты і гранадыярыты (у раёне аг. Глушкавічы Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці, г. Мікашэвічы Лунінецкага раёна Брэсцкай вобласці); дэвонскія адклады — у далінах рэк Дзвіна і Днепр, мелавыя — у басейне ракі Сож, палеаген-неагенавыя — у даліне ракі Днепр.

У складзе чацвярцічных адкладаў пераважаюць ледавіковыя (агульная доля 88 %), з якіх марэнныя складаюць 52 %, водна-ледавіковыя — 31, азёрна-ледавіковыя — 5, перыгляцыяльныя — 7, міжледавіковыя і сучасныя (балотныя, алювіяльныя) — 5 %.

Глебавае покрыва краіны характарызуецца разнастайнасцю, якая абумоўлена натуральнымі фактарамі глебаўтварэння і высокай асвоенасцю тэрыторыі. Удзельная вага ворных зямель у агульнай плошчы сельскагаспадарчых зямель складае 57,3 % (на 1.1.2023). Склад глебавага покрыва характарызуецца стракатасцю і шырокай разнастайнасцю, што абумоўлена тыпавымі адрозненнямі, ступенню ўвільгатнення, грануламетрычным складам глебаўтваральных і падсцілаючых парод, а таксама рознай ступенню антрапагеннага пераўтварэння. Неаднастайнасць глебавага покрыва на сельскагаспадарчых землях ускладняецца праявай эразійных працэсаў і рознай ступенню акультуранасці.

У складзе сельскагаспадарчых зямель рэспублікі пераважаюць тыпы глеб дзярнова-падзолістыя (34,2 %) і дзярнова-падзолістыя забалочаныя (37,2 %). Значна меншыя плошчы займаюць дзярновыя забалочаныя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (10,2 %), тарфяна-балотныя (11,3 %), алювіяльныя (пойменныя) дзярновыя забалочаныя (3,7 %) і антрапагенна-пераўтвораныя (3,3 %) глебы; толькі 0,1 % складаюць дзярнова-карбанатныя глебы (рыс. 2).

Дзярнова-падзолістыя глебы найбольш шырока распаўсюджаны ў Гродзенскай (47,2 %), Магілёўскай (41,9 %) і Мінскай (39,7 %) абласцях; дзярнова-падзолістыя забалочаныя — у Віцебскай (59,8 %) і Магілёўскай (40,8 %) абласцях. Дзярновыя забалочаныя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя глебы займаюць у Брэсцкай вобласці 26,1 %. Максімальныя плошчы тарфяных глеб — у Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абласцях (адпаведна 18,8, 14,2 і 14,7 %). У апошнія гады значна павялічыліся плошчы антрапагенна-пераўтвораных глеб, якія прадстаўлены ў асноўным дэградзіраванымі тарфянымі глебамі (найбольшыя іх плошчы характэрны для Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абласцей); гл. рыс. 3.

Па ступені ўвільгатнення глебы падзяляюцца на аўтаморфныя (нармальнага ўвільгатнення), паўгідраморфныя (мінеральныя забалочаныя) і гідраморфныя (балотныя). У складзе сельскагаспадарчых зямель аўтаморфныя глебы займаюць 34,6 %, паўгідраморфныя — 51,3 %, гідраморфныя — 14,1 %. Паўгідраморфныя глебы, у сваю чаргу, падраздзяляюцца на слабаглеяватыя (часова залішне ўвільготненыя, 22,6 %), глеяватыя (21,6 %) і глеевыя (7,1 %).

Удзельная вага паўгідраморфных і гідраморфных глеб (пераўвільготненых) у складзе сельскагаспадарчых зямель складае 65,4 %; па абласцях гэты паказчык змяняецца ад 52,3 % (Гродзенская вобласць) да 79,6 % (Брэсцкая вобласць). Вялікія плошчы пераўвільготненых глеб характэрны для Гомельскай (71,1 %) і Віцебскай (70,6 %) абласцей; рыс. 4.

Па грануламетрычным складзе глебы рэспублікі падраздзяляюцца на гліністыя, сугліністыя (цяжка-, сярэдне- і лёгкасугліністыя), супясчаныя (звязна- і рыхласупясчаныя) і пясчаныя (звязна- і рыхлапясчаныя); рыс. 5.

У складзе сельскагаспадарчых зямель пераважаюць супясчаныя глебы, якія займаюць 45,2 % агульнай плошчы (у т. л. рыхласупясчаныя — 26,2 %, звязнасупясчаныя — 19 %). Пясчаныя глебы займаюць 21,5 %, сугліністыя (у т. л. лёгка-, сярэдне- і цяжкасугліністыя — 20,1 %) і гліністыя (0,1 %) — 20,2 %.

Сярод сугліністых глеб пераважаюць лёгкасугліністыя разнавіднасці — 18,9 %. Самая высокая ўдзельная вага сугліністых і гліністых глеб у Віцебскай вобласці (50,1 %), затым у Магілёўскай (34,2 %) і Мінскай (21,5 %) абласцях; найменшы — у Брэсцкай, Гомельскай і Гродзенскай абласцях (адпаведна 3,8, 4,7 і 3,3 %).

Удзельная вага пясчаных глеб у Брэсцкай і Гомельскай абласцях складае адпаведна 40,7 і 46,9 % плошчы, супясчаных глеб у Гродзенскай вобласці — 73 % (у т. л. на звязнасупясчаныя разнавіднасці прыпадае 19,3 %, на рыхласупясчаныя — 53,7 %).

Супясчаныя глебы, якія падсцілаюцца суглінкамі, займаюць 23,4 % плошчы сельскагаспадарчых зямель, якія падсцілаюцца пяскамі — 21,8 %. Пясчаныя глебавыя разнавіднасці амаль цалкам сфарміраваны на магутных рыхлых адкладах (толькі 2,8 % з іх падсцілаюцца суглінкамі). Сугліністыя глебы, якія падсцілаюцца пяскамі, складаюць толькі каля 0,9 %.

У цяперашні час урадлівасць ворных зямель у сярэднім па рэспубліцы ацэньваецца ў 32 балы, палепшаных лугавых — 29 балаў, натуральных лугавых — 14 балаў. Вынікі кадастравай ацэнкі сельскагаспадарчых зямель указваюць на рэзервы павышэння ўрадлівасці глеб. Патэнцыяльным рэзервам павышэння глебавай урадлівасці з’яўляецца рэгуляванне такіх фактараў, як акультуранасць, эрадзіраванасць, завалуненасць, меліярацыйны стан.