Фарміраванне органаў улады на прынцыпах суверэнітэту

• Абвяшчэнне незалежнасці і змяненні ў дзяржаўным механізме Беларусі
• Парламенцкая рэспубліка. Заканадаўчая і выканаўчая ўлада
• Рэфармаванне сістэмы мясцовага кіравання і самакіравання
• Рэарганізацыя судовай улады

Абвяшчэнне незалежнасці і змяненні ў дзяржаўным механізме Беларусі

Вярхоўны Савет Беларусі 27 ліпеня 1990 г. прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь. Дэпутаты беларускага Парламента — Вярхоўнага Савета, большасць якога складалі члены кампартыі, пайшлі на гэты крок ва ўмовах нарастаючай палітычнай нестабільнасці як у СССР у цэлым, так і ў Беларусі. У выніку гарбачоўскай палітыкі перабудовы дэмакратызацыя грамадскага жыцця, галоснасць, ідэалагічны і палітычны плюралізм у саюзных рэспубліках прывялі да актывізацыі нацыянальных рухаў, дэцэнтралісцкі і антыкамуністычна настроеных сіл, якія пачалі змагацца за незалежнасць. Асабліва ўзмацніўся гэты працэс пасля прыняцця партыйным кіраўніцтвам СССР на XIX Усесаюзнай канферэнцыі КПСС у чэрвені — ліпені 1988 г. рашэння ажыццявіць рэформу палітычнай сістэмы (размежаванне функцый партыйных і дзяржаўных органаў, адраджэнне поўнаўладдзя Саветаў, альтэрнатыўныя выбары ў іх), а таксама ў выніку ўнясення 14 сакавіка 1990 г. змяненняў у артыкул 6 Канстытуцыі СССР, якія ліквідавалі аднапартыйнасць і манаполію КПСС на ўладу ў краіне. Ужо ў лютым 1990 г. у СССР налічвалася 140 народных франтоў і аб’яднанняў падобнага тыпу. У Беларусі найбольш масавым і ўплывовым грамадска-палітычным рухам стаў Беларускі народны фронт. У выніку першых за ўсю савецкую гісторыю Беларусі адносна дэмакратычных выбараў у Вярхоўны Савет рэспублікі (4 сакавіка 1990) у яго былі абраны 27 прадстаўнікоў БНФ, якія ўтварылі парламенцкую апазіцыю.

Самыя моцныя апазіцыйныя да афіцыйнай улады рухі былі ў рэспубліках Прыбалтыкі — Эстоніі, Літве і Латвіі. Пад іх уплывам Вярхоўныя Саветы гэтых рэспублік адпаведна 16 лістапада 1988 г., 18 мая і 28 ліпеня 1989 г. прынялі дэкларацыі аб сваім дзяржаўным суверэнітэце. Гэты акт 12 чэрвеня 1990 г. быў прыняты ў Расіі, 20 чэрвеня — ва Узбекістане, 23 чэрвеня — у Малдавіі, 16 ліпеня — ва Украіне. Кіраўніцтва СССР у такіх акалічнасцях не змагло знайсці рычагі ўплыву на рэгіянальныя палітычныя эліты. Аўтарытэт саюзнага цэнтра зніжаўся, ён канчаткова губляў ініцыятыву ў правядзенні рэфармавання грамадства, у ажыццяўленні пераўтварэнняў нацыянальна-дзяржаўнага ўладкавання краіны і стаў толькі фіксаваць тое, што адбывалася ў рэспубліках, прычым рабіў гэта са спазненнем.

Так, Закон СССР ад 3 красавіка 1990 г. «Аб парадку вырашэння пытанняў, звязаных з выхадам саюзнай рэспублікі з СССР», які ўпершыню рэгламентаваў рэалізацыю канстытуцыйнага права саюзных рэспублік на выхад са складу СССР, Закон СССР ад 26 красавіка 1990 г. «Аб размежаванні паўнамоцтваў паміж Саюзам ССР і суб’ектамі федэрацыі» і некаторыя іншыя агульнасаюзныя прававыя акты, якія пашыралі правы саюзных рэспублік, былі прыняты ўжо пасля таго, як Эстонія, Літва і Латвія прынялі дэкларацыі аб суверэнітэце, а Літва да таго ж 11 сакавіка 1990 г. заявіла аб сваім выхадзе са складу СССР. Процістаянне паміж цэнтрам і рэспублікамі ўзмацнілася, а з абраннем 29 мая 1990 г. на пасаду Старшыні Вярхоўнага Савета РСФСР партыйнага апазіцыянера Б. М. Ельцына вырашальны ўплыў на становішча ў СССР сталі аказваць не дзеянні агульнасаюзных улад, а тое, што рабілася ў Расіі. У такой сітуацыі камуністычная большасць Вярхоўнага Савета БССР таксама пайшла на прыняцце 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь. Гэта стала пачаткам шляху рэспублікі да рэальнай дзяржаўнай незалежнасці, рэарганізацыі і рэфармавання сістэмы ўлады ў ёй на прынцыпах суверэнітэту.

Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь, як і дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце іншых рэспублік СССР, абвясціла вяршэнства Канстытуцыі і законаў рэспублікі на яе тэрыторыі, незалежнасць рэспублікі ў знешніх зносінах. У Дэкларацыі ўпершыню за ўсю гісторыю Беларусі абвяшчалася неабходнасць размежавання заканадаўчай, выканаўчай і судовай галін улады, што з’яўлялася важным крокам на шляху дзяржаўнага будаўніцтва на пачатках дэмакратыі, прававой дзяржавы, аб «рашучасці стварыць» якую было заяўлена ў Дэкларацыі.

Палажэнні Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь павінны былі рэалізоўвацца і рэалізоўваліся шляхам прыняцця новай Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Рэспублікі Беларусь і адпаведных законаў Беларусі, на што патрабаваўся пэўны час. Так, 25 кастрычніка 1990 г. быў прыняты закон «Аб асновах знешнеэканамічнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь», які грунтаваўся «на прынцыпах, замацаваных у Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі», і ўводзіўся ў дзеянне з 1 студзеня 1991 г. Гэты закон устанавіў, што «Рэспубліка Беларусь мае права на сваю долю ў алмазным, валютным фондах і залатым запасе СССР і ажыццяўляе знешнеэканамічную дзейнасць на аснове адзінай валютна-грашовай сістэмы, а таксама захавання адзінства мытнай тэрыторыі СССР, мытнага заканадаўства і мытнай статыстыкі СССР, якія вызначаюцца на дагаворнай аснове з Саюзам ССР пры захаванні эканамічных інтарэсаў рэспублікі». Устанаўлівалася таксама, што агульнае кіраўніцтва знешнеэканамічнай дзейнасцю ажыццяўляе Савет Міністраў Беларусі, а каардынацыю працы міністэрстваў, ведамстваў, аб’яднанняў, прадпрыемстваў і арганізацый у частцы ажыццяўлення імі знешнеэканамічных сувязей — Дзяржаўны камітэт Беларусі па знешніх эканамічных сувязях.

21 снежня 1990 г. беларускі Парламент — Вярхоўны Савет, «кіруючыся Дэкларацыяй аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь», пастанавіў абвясціць уласнасцю беларускай дзяржавы Беларускі рэспубліканскі банк Дзяржбанка СССР, Беларускі рэспубліканскі банк Прамбудбанка СССР, Беларускі рэспубліканскі банк Аграпрамбанка СССР, Беларускі рэспубліканскі банк Жылсацбанка СССР, Беларускі рэспубліканскі банк Знешэканамбанка СССР, Беларускі рэспубліканскі банк Ашчадбанка СССР з іх вылічальнымі цэнтрамі, установамі, прадпрыемствамі і арганізацыямі, з усімі актывамі, пасівамі, а таксама Беларускае рэспубліканскае ўпраўленне інкасацыі Дзяржбанка СССР з падведамнай яму сеткай устаноў і арганізацый; стварыць на базе Беларускага рэспубліканскага банка Дзяржбанка СССР і рэспубліканскіх спецыялізаваных банкаў Прамбудбанка СССР, Аграпрамбанка СССР, Жылсацбанка СССР Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь; завяршыць фарміраванне Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь да 1 красавіка 1991 г. Гэта пастанова і прынятыя раней законы «Аб Нацыянальным банку Рэспублікі Беларусь» і «Аб банках і банкаўскай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь» уводзіліся ў дзеянне з 1 студзеня 1991 г.

Істотным крокам да рэальнага дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі, пераўтварэння дзяржаўнага механізму стала прыняцце 27 лютага 1991 г. закона «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Рэспубліцы Беларусь». Гэтым актам у ранг закона ўзводзілася палажэнне Дэкларацыі ад 27 ліпеня 1990 г. аб тым, што на тэрыторыі Беларусі ўстанаўліваецца вяршэнства Канстытуцыі Беларусі і законаў Беларусі. Акрамя таго, абвяшчалася, што заканадаўства Саюза ССР дзейнічае на тэрыторыі рэспублікі, калі яно не супярэчыць заканадаўству Беларусі. У гэтай частцы закон ад 27 лютага 1991 г. не адпавядаў дзеючай Канстытуцыі Беларусі 1978 г., у якой было замацавана вяршэнства саюзных актаў, а ў выпадку разыходжання з апошнімі рэспубліканскіх актаў павінны былі прымяняцца акты СССР. Згодна з законам, калі актамі вышэйшых прадстаўнічых органаў дзяржаўнай улады СССР — З’езда народных дэпутатаў СССР, Вярхоўнага Савета СССР — абмяжоўваліся суверэнныя правы Беларусі, Вярхоўны Савет рэспублікі меў права звярнуцца да гэтых органаў з просьбай аб пераглядзе дадзеных актаў, прыпыніўшы іх дзеянне. Пры пакіданні звароту Вярхоўнага Савета рэспублікі без задавальнення ён меў права прыняць пастанову аб поўным або частковым нераспаўсюджванні дзеяння актаў СССР на тэрыторыю Беларусі або адмяніць сваё рашэнне аб прыпыненні дзеяння ўказаных актаў.

У адрозненне ад Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь, якая абвясціла, што рэспубліка мае права на сваю долю ў агульнасаюзнай маёмасці, закон ад 27 лютага 1991 г. устанавіў, што ўсе дзяржаўныя прадпрыемствы, установы і арганізацыі саюзнага падпарадкавання, якія знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі, з’яўляюцца ўласнасцю беларускай дзяржавы.

У законе ад 27 лютага 1991 г. атрымала замацаванне і яшчэ адно важнае палажэнне Дэкларацыі ад 27 ліпеня 1990 г. Прадугледжвалася, што органы дзяржаўнай бяспекі і аховы правапарадку на тэрыторыі рэспублікі падпарадкоўваюцца Вярхоўнаму Савету Беларусі і дзяржаўным структурам, якія ён вызначае. Аднак пры гэтым не мелася на ўвазе перападпарадкаванне непасрэдна гэтых органаў, якія ўваходзілі ў сістэму саюзна-рэспубліканскіх міністэрстваў, Вярхоўнаму Савету рэспублікі: меркавалася перадаць іх у юрысдыкцыю рэспублікі, а непасрэднае кіраўніцтва павінны былі ажыццяўляць упаўнаважаныя на тое рэспубліканскія (або, магчыма, нават іншыя) органы. Савету Міністраў рэспублікі даручалася да 1 чэрвеня 1991 г. прадставіць у Вярхоўны Савет Беларусі прапановы аб прывядзенні дзеючага заканадаўства рэспублікі ў адпаведнасць з законам «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Рэспубліцы Беларусь».

Аднак працэс ліквідацыі супярэчнасцей паміж гэтым законам (а таксама Дэкларацыяй аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь) і дзеючым заканадаўствам Беларусі, перш за ўсё Канстытуцыяй рэспублікі, зацягнуўся. Прыкметна паскорыўся ён пасля путчу ў Маскве 19–21 жніўня 1991 г., калі ў Беларусі сталі прадпрымацца яшчэ больш рашучыя крокі па набыцці рэальнай дзяржаўнай незалежнасці і разам з тым рэарганізацыі і рэфармаванні сістэмы дзяржаўнай улады на прынцыпах суверэнітэту.

Пазачарговая 5‑я сесія Вярхоўнага Савета БССР 25 жніўня 1991 г. прыняла закон аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь. Адначасова, каб замацаваць абвешчаную незалежнасць, сесія прыняла шэраг прававых актаў. Вельмі важным у гэтым плане быў, напрыклад, закон «Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю (Асноўны Закон) Рэспублікі Беларусь», які прывёў у адпаведнасць Канстытуцыю рэспублікі з некаторымі палажэннямі Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь і закона «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Рэспубліцы Беларусь». Згодна з новай рэдакцыяй артыкула 72 Канстытуцыі 1978 г. на тэрыторыі Беларускай ССР устанаўлівалася вяршэнства яе Канстытуцыі і законаў; заканадаўства Саюза ССР дзейнічала на тэрыторыі рэспублікі, калі яно не супярэчыла заканадаўству Рэспублікі Беларусь. У новай рэдакцыі артыкула 73 Канстытуцыі было прадугледжана, што тэрыторыя Беларусі з’яўляецца непадзельнай і недатыкальнай і не можа быць зменена або выкарыстана без згоды Беларусі. Усе пытанні аб граніцах рэспублікі вырашаюцца на аснове ўзаемнай згоды паміж Рэспублікай Беларусь і сумежнымі дзяржавамі шляхам заключэння адпаведных дагавораў, якія падлягаюць ратыфікацыі Вярхоўным Саветам Беларусі.

Новая рэдакцыя главы 19 «Пракуратура» Асноўнага Закона ўстанавіла, што Генеральны пракурор Беларусі, пасада якога была заснавана ў адпаведнасці з Дэкларацыяй аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь, не толькі выбіраецца Вярхоўным Саветам рэспублікі, як гэта было абвешчана Дэкларацыяй, але і яму падсправаздачны. Гэта азначала, што Генеральны пракурор Беларусі быў выведзены з падпарадкавання саюзнай пракуратуры. Цяпер па Канстытуцыі ніжэйстаячыя пракуроры прызначаліся Генеральным пракурорам Беларусі і былі яму падсправаздачныя. Генеральны пракурор і ніжэйстаячыя пракуроры ажыццяўлялі нагляд за дакладным і аднастайным выкананнем законаў усімі міністэрствамі і іншымі органамі дзяржаўнага кіравання, прадпрыемствамі, установамі, арганізацыямі, мясцовымі Саветамі народных дэпутатаў, іх выканаўчымі і распарадчымі органамі, грамадскімі аб’яднаннямі, службовымі асобамі, а таксама грамадзянамі на тэрыторыі Беларусі. Разам з тым, улічваючы, што на тэрыторыі рэспублікі дзейнічалі і законы Саюза ССР, згодна з главой 19 Канстытуцыі 1978 г. у рэдакцыі закона ад 25 жніўня 1991 г. у дзейнасці па наглядзе за выкананнем гэтых законаў Генеральны пракурор Беларусі і ніжэйстаячыя пракуроры павінны былі ўзаемадзейнічаць з Пракуратурай Саюза ССР.

Замацаванню абвешчанай незалежнасці рэспублікі была прысвечана і прынятая сесіяй пастанова «Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Рэспублікі Беларусь», якая абвяшчала аб палітычнай і эканамічнай незалежнасці Беларусі. Гэты акт меў больш палітычнае, чым юрыдычнае значэнне. Згодна з пастановай ва ўласнасць рэспублікі перадаваліся ўсе прадпрыемствы, установы і арганізацыі, размешчаныя на яе тэрыторыі, што было фактычна паўтарэннем палажэння закона «Аб асноўных прынцыпах народаўладдзя ў Рэспубліцы Беларусь». Праўда, пастанова зрабіла выключэнне для тых аб’ектаў, кіраванне якімі было перададзена, згодна з заканадаўствам Рэспублікі Беларусь, адпаведным органам Саюза ССР. Савету Міністраў БССР даручалася тэрмінова прыняць нарматыўныя акты аб парадку перадачы да 1 студзеня 1992 г. указанай уласнасці ў распараджэнне рэспублікі. Пастанова ўводзілася ў дзеянне з моманту яе прыняцця 25 жніўня 1991 г. і ліквідавала непасрэднае ўмяшанне саюзнага цэнтра ў дзяржаўнае, палітычнае і гаспадарчае жыццё Беларусі.

На гэта быў накіраваны таксама прыняты сесіяй у той жа дзень закон аб некаторых змяненнях у сістэме органаў дзяржаўнага кіравання Рэспублікі Беларусь, які пераўтварыў саюзна-рэспубліканскае Міністэрства ўнутраных спраў Беларусі ў рэспубліканскі МУС Беларусі, падпарадкаваўшы яму ўнутраныя войскі і навучальныя ўстановы Міністэрства ўнутраных спраў СССР, размешчаныя на тэрыторыі рэспублікі.

Саюзна-рэспубліканскі Камітэт дзяржаўнай бяспекі Беларусі быў пераўтвораны ў рэспубліканскі КДБ. Такім чынам, два вядучыя «сілавыя» органы перайшлі пад выключную юрысдыкцыю рэспублікі.

Пад уздзеяннем пастановы Дзяржаўнага Савета СССР ад 6 верасня 1991 г. аб прызнанні незалежнасці рэспублік Прыбалтыкі і агульнага ходу развіцця падзей у СССР, на прасторах якога працэс суверэнізацыі савецкіх рэспублік усё больш набываў незваротны характар, на 6‑й пазачарговай сесіі Вярхоўнага Савета БССР былі зроблены новыя крокі для практычнага замацавання суверэнітэту рэспублікі і пераўтварэння яе ў незалежную дзяржаву.

Было вырашана пытанне аб змяненні назвы рэспублікі і яе новых афіцыйных сімвалах — гербе і сцягу. Так, законам ад 19 верасня 1991 г. Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку было вырашана надалей называць «Рэспубліка Беларусь», а ў скарочаных і састаўных назвах — «Беларусь». У Канстытуцыю і іншыя заканадаўчыя акты былі ўнесены адпаведныя змяненні.

Дзяржаўным гербам, згодна з законам ад 19 верасня 1991 г., стаў герб «Пагоня», які ўяўляе сабой выяву на чырвоным фоне конніка белага колеру, павернутага ў левы бок, з паднятым мячом і шчытом з крыжам. 10 снежня 1991 г. Вярхоўны Савет зацвердзіў эталон Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь і Палажэнне аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь. Быў зменены і Дзяржаўны сцяг. Паводле закона ад 19 верасня 1991 г. ён стаў уяўляць сабой палотнішча з трох гарызантальна размешчаных каляровых палос аднолькавай шырыні: верхняй і ніжняй белага, а сярэдняй — чырвонага колеру. Адносіны шырыні да яго даўжыні — 1: 2. Палажэнне аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь было зацверджана 11 снежня таго ж года. Адпаведныя змяненні па сімволіцы ў той жа дзень былі ўнесены і ў Канстытуцыю. Калі раней непасрэдна ў Асноўным Законе прадугледжвалася апісанне дзяржаўных сімвалаў — Дзяржаўнага сцяга і Дзяржаўнага герба, то згодна з новай рэдакцыяй артыкула 163 Канстытуцыі Дзяржаўны сцяг, Дзяржаўны герб і Дзяржаўны гімн устанаўліваюцца законам.

Сесія прадоўжыла працэс перападпарадкавання дзяржаўных органаў, якія раней «замыкаліся» на Саюзе ССР, непасрэдна рэспубліцы. Савету Міністраў Беларусі былі перападпарадкаваны сістэма органаў Грамадзянскай абароны, якія дыслацыруюцца на тэрыторыі рэспублікі, органы мясцовага ваеннага кіравання, пагранічныя войскі КДБ СССР, якія дыслацыруюцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь (у сувязі з гэтым было даручана ў тэрміновым парадку падрыхтаваць праект закона аб Дзяржаўнай граніцы Рэспублікі Беларусь), чыгуначныя войскі, якія дыслацыруюцца на тэрыторыі рэспублікі. Было прынята прынцыпова важнае рашэнне аб стварэнні ўласных Узброеных Сіл для абароны дзяржаўнай незалежнасці рэспублікі. Пастановай Вярхоўнага Савета ад 20 верасня 1991 г. Ураду і некаторым іншым органам да 1 лістапада 1991 г. было даручана прадставіць у Вярхоўны Савет прапановы аб структуры і прынцыпах будаўніцтва Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь.

На сесіі было разгледжана пытанне аб размяшчэнні воінскіх фарміраванняў на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь. Па гэтым пытанні былі прыняты 2 акты, якія ў пэўнай ступені дубліравалі адзін аднаго, а ў нечым і супярэчылі адзін аднаму. Так, пастановай Вярхоўнага Савета ад 20 верасня 1991 г. устанаўлівалася, што перадыслакацыя ў межах Рэспублікі Беларусь, увод і вывад з тэрыторыі Рэспублікі Беларусь частак і злучэнняў Узброеных Сіл Саюза ССР, пагранічных, чыгуначных і будаўнічых войск, іншых воінскіх фарміраванняў, размешчаных на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, а таксама парадак уводу і вываду ўзбраення, ваеннай тэхнікі, вывад прыналежных ім матэрыяльна-тэхнічных сродкаў і іншай ваеннай маёмасці ажыццяўляюцца ў парадку, які вызначаецца Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь. У той жа дзень быў прыняты закон аб унясенні змяненняў у артыкул 14 закона аб асноўных прынцыпах народаўладдзя, у якім разам з тымі пытаннямі, што былі вырашаны ў пастанове, таксама прадугледжана, што транзітныя перавозкі па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь ажыццяўляюцца ў адпаведнасці з заканадаўствам.

Вярхоўны Савет 20 верасня 1991 г. прыняў таксама пастанову аб мытнай службе Рэспублікі Беларусь. З мэтай забеспячэння палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускае ўпраўленне Дзяржаўнага мытнага кантролю СССР было пераўтворана ў Дзяржаўны мытны камітэт Рэспублікі Беларусь з падначаленнем яму мытных органаў СССР, размешчаных на тэрыторыі рэспублікі. Несумненна, гэта было важнае рашэнне, якое дазволіла самастойна праводзіць палітыку і заклала трывалую аснову для выкарыстання тэрыторыі рэспублікі толькі ў адпаведнасці з яе заканадаўствам.

Усведамляючы адказнасць прымаемых рашэнняў для лёсу дзяржавы і прызнаючы неабходнасць заявіць аб сваіх намерах, Вярхоўны Савет 2 кастрычніка 1991 г. прыняў Заяву аб прынцыпах знешнепалітычнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь. У ім была пацверджана прыхільнасць прынцыпам Статута ААН, першапачатковым членам якой з’яўляецца Беларусь, прынцыпам Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека, прынятай Генеральнай Асамблеяй ААН 10 снежня 1948 г., і міжнародным абавязацельствам, прынятым рэспублікай у адпаведнасці з яе міжнароднымі дамовамі, у т. л. Міжнароднаму пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах і Міжнароднаму пакту аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах. Рэспубліка Беларусь выказала гатоўнасць далучыцца да Факультатыўнага пратакола да Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах ад 16 снежня 1966 г. і прызнаць кампетэнцыю Камітэта па правах чалавека ў адпаведнасці з артыкулам 41 гэтага Пакта, а таксама падпісаць заключны акт Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе і прыняць на сябе абавязацельствы па актах, прынятых у рамках гэтай Нарады. Варта адзначыць, што амаль праз 3 месяцы пастановай ад 10 студзеня 1992 г. на 8‑й сесіі Вярхоўны Савет ратыфікаваў Факультатыўны пратакол да Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, была прызнана кампетэнцыя Камітэта па правах чалавека ў адпаведнасці з артыкулам 41 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах. Вярхоўны Савет звярнуўся да кіраўнікоў парламентаў краін — удзельніц Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе з прапановай прыняць Рэспубліку Беларусь у якасці паўнапраўнага члена гэтай Нарады, а таксама пачаць перамовы аб знішчэнні ядзернай зброі і аб’яўленні Еўрапейскага кантынента бяз’ядзернай зонай.

У той жа дзень, калі была прынята Заява, Вярхоўны Савет прыняў пастанову аб першачарговых мерах, якія вынікаюць з яе. Старшыні Вярхоўнага Савета было даручана праінфармаваць Генеральнага сакратара ААН аб Заяве, Савету Міністраў — ажыццявіць неабходныя меры для інфармавання міжнароднай супольнасці аб рашэннях 5‑й і 6‑й пазачарговых сесій і для ўключэння рэспублікі ў якасці паўнапраўнага члена ў агульнаеўрапейскі працэс; уступіць у перамовы з іншымі дзяржавамі, у першую чаргу з суседнімі, для абмеркавання праблем, якія ўяўляюць агульны інтарэс, распрацоўкі і заключэння адпаведных пагадненняў; пачаць перамовы з іншымі дзяржавамі па пытаннях устанаўлення дыпламатычных адносін.

Прынятыя Вярхоўным Саветам Беларусі на 5‑й і 6‑й сесіях рашэнні зусім не азначалі яшчэ якога-небудзь поўнага разрыву з іншымі саюзнымі рэспублікамі і выхаду са складу Саюза. Працэс перападпарадкавання дзяржаўных органаў ішоў няспешна, асцярожна, з аглядкай і гатоўнасцю спыніць яго ў любы момант. Беларусь была гатова прыняць удзел у працы зноў сфарміраваных саюзных органаў.

На наступны дзень быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь, які прызнаў не дзеючымі на яе тэрыторыі Канстытуцыю СССР, законы СССР аб выбарах народных дэпутатаў СССР, аб статусе народнага дэпутата СССР, аб органах дзяржаўнай улады і кіравання СССР у пераходны перыяд. У сувязі з гэтым закон пастанавіў: лічыць страціўшымі сілу паўнамоцтвы народных дэпутатаў Рэспублікі Беларусь і народных дэпутатаў СССР, абраных у рэспубліцы, у Вярхоўным Савеце СССР і іншых органах дзяржаўнай улады СССР; народныя дэпутаты Рэспублікі Беларусь, дэлегаваныя ў склад саюзнага Парламента, прымаюць удзел у яго працы ў якасці назіральнікаў.

Парламенцкая рэспубліка. Заканадаўчая і выканаўчая ўлада

Рэальны выхад Беларусі са складу СССР дазволіў прадоўжыць працэс рэарганізацыі і рэфармавання сістэмы дзяржаўнай улады. Асноўнай задачай, якая вырашалася пры гэтым, было завяршэнне перападпарадкавання дзяржаўных органаў, што дыктавалася неабходнасцю пазбавіць Расійскую Федэрацыю, якая перападпарадкавала сабе саюзныя органы, магчымасці ўмешвацца ва ўнутраныя справы Беларусі. Як і раней, на першым плане ў гэтых адносінах стаялі «сілавыя» структуры дзяржавы. Прэзідыум Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь 8 студзеня 1992 г. пастанавіў адобрыць і ўнесці на разгляд Парламента праект пастановы «Аб падпарадкаванні органаў ваеннай контрразведкі, якія знаходзяцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь». 15 студзеня Парламент прыняў гэту пастанову. Згодна з ёй указаныя органы былі падпарадкаваны Камітэту дзяржаўнай бяспекі рэспублікі.

11 студзеня 1992 г. Вярхоўны Савет пастанавіў «падпарадкаваць усе фарміраванні Узброеных Сіл на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь Савету Міністраў Рэспублікі Беларусь, за выключэннем войск, што ўваходзяць у склад стратэгічных сіл, пералік якіх вызначыць сумесна з Галоўнакамандуючым Узброенымі Сіламі Садружнасці Незалежных Дзяржаў і зацвердзіць адпаведным Дагаворам».

Дзяржаўнае будаўніцтва незалежнай Рэспублікі Беларусь ускладнялася адсутнасцю выразнай і дастатковай заканадаўчай базы. У рэспубліцы дзейнічалі 2 акты аднаўзроўневага характару, якія шмат у чым супярэчылі адзін аднаму і фактычнаму стану краіны: Канстытуцыя БССР 1978 г. і Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь у якасці канстытуцыйнага закона. Распрацоўка праекта новага Асноўнага Закона (пачалася 22 чэрвеня 1990, калі Вярхоўны Савет БССР прыняў рашэнне аб утварэнні Канстытуцыйнай камісіі і 20 ліпеня 1990 сфарміраваў яе на чале з М. І. Дземянцеем) зацягнулася з-за ўнутрыпарламенцкай барацьбы, знешніх акалічнасцей, змен старшынь гэтай камісіі (пасля М. І. Дземянцея з 28 кастрычніка 1992 — С. С. Шушкевіч, а з 1 лютага 1994 — М. І. Грыб). Канстытуцыя незалежнай Рэспублікі Беларусь была прынята толькі 15 сакавіка 1994 г. У выніку фарміраванне заканадаўчай базы для неабходнага дзяржаўнага будаўніцтва расцягнулася на даволі значны час. Прававыя нормы, якія адлюстроўвалі пераўтварэнні ў сістэме органаў улады, уносіліся ў Канстытуцыю і іншыя заканадаўчыя акты па меры прыняцця адпаведных рашэнняў. Канстытуцыю 1978 г. даводзілася бесперапынна абнаўляць, прычым не толькі асобныя артыкулы, але і раздзелы, главы. Распрацоўваліся і новыя законы. Тармазіла працэс фарміравання заканадаўчай базы для стварэння дзяржаўнага механізма незалежнай Беларусі і адсутнасць вопыту заканатворчай працы ў новых умовах.

Да прыняцця новай Канстытуцыі канцэпцыя дзяржаўнага будаўніцтва заставалася размытай і нявызначанай. Рознагалоссі па пытаннях дзяржаўнага ўладкавання Беларусі ўзніклі ўжо ў лістападзе 1991 г. падчас абмеркавання праекта новага Асноўнага Закона на 7‑й сесіі Вярхоўнага Савета. Самыя вострыя рознагалоссі паміж прадстаўнікамі розных палітычных плыняў выклікала ключавое пытанне: якая форма праўлення павінна быць у рэспубліцы — прэзідэнцкая або парламенцкая. Вярхоўны Савет на працягу амаль чатырох гадоў не мог набраць неабходнай колькасці галасоў для прыняцця Асноўнага Закона краіны.

Дэпутаты ад апазіцыі (БНФ) выступалі за парламенцкую рэспубліку, шматлікія прадстаўнікі былой партыйнай наменклатуры, якія мелі ў Вярхоўным Савеце ўстойлівую большасць, — за прэзідэнцкую. БНФ лічыў, што ўсенародна абраны Прэзідэнт будзе прадстаўляць небяспеку для існавання дэмакратычных інстытутаў у краіне. У сувязі з гэтым БНФ выступіў з ініцыятывай правядзення агульнанацыянальнага рэферэндуму па датэрміновым перавыбранні Парламента ўвосень 1992 г. У падтрымку рэферэндуму было сабрана больш за 440 тыс. подпісаў, аднак Вярхоўны Савет у кастрычніку 1992 г. адхіліў прапанову аб правядзенні рэферэндуму, абгрунтаваўшы гэта парушэннямі ініцыятыўнай групай па правядзенні рэферэндуму заканадаўства пры зборы подпісаў.

Кропку ў гэтай спрэчцы паставіў Вярхоўны Савет у пастанове ад 5 лютага 1993 г. «Аб праекце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь». Ён выказаўся на карысць прэзідэнцкай рэспублікі, у якой Прэзідэнт з’яўляецца кіраўніком выканаўчай улады, а Вярхоўны Савет — вышэйшым органам дзяржаўнай улады, частка дэпутатаў якога можа працаваць на пастаяннай аснове, а другая — сумяшчаць дэпутацкія абавязкі з вытворчай або службовай дзейнасцю. Чарговае галасаванне па праекце Канстытуцыі (25 мая 1993) паказала, што за прэзідэнцкую рэспубліку выказаліся 132 дэпутаты Вярхоўнага Савета. Тым не менш кворуму (231 голасу) для прыняцця рашэння па гэтым пытанні на дадзеным пасяджэнні Парламента не набралася. Вызначэнне формы дзяржаўнага ўладкавання незалежнай Беларусі заставалася нявырашанай праблемай. Пра гэта 11 лютага 1994 г. заявіў Прэзідыум Вярхоўнага Савета рэспублікі, адзначыўшы, што «старая сістэма дзяржаўных органаў была парушана, а стварэння новай іх сістэмы з-за палітычных рознагалоссяў не адбылося».

Такім чынам, да прыняцця новай Канстытуцыі Беларусь заставалася парламенцкай рэспублікай, у якой вышэйшым органам дзяржаўнай улады быў Вярхоўны Савет. Пасля прыпынення ў жніўні 1991 г. дзейнасці кампартыі Вярхоўны Савет у адпаведнасці з дзеючай Канстытуцыяй 1978 г. стаў галоўнай палітычнай сілай у краіне. Аднак прынятая Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце закладвала падмурак дзяржаўнага механізма з падзелам галін улады. Гэта патрабаванне Дэкларацыі не было, ды і не магло быць цалкам рэалізавана, паколькі патрабаваўся час, каб склаліся рэальныя механізмы падзелу галін улады. Неабходна было таксама вырашыць шэраг прававых пытанняў, скарэкціраваць увесь комплекс нарматыўных актаў, у т. л. і прыняць Канстытуцыю, што і было зроблена ў 1994 г. Юрыдычна Вярхоўны Савет да абрання летам 1994 г. Прэзідэнта дамінаваў, дыктаваў сваю волю выканаўчай і судовай галінам улады, меў права прыняць да разгляду і вырашаць любое пытанне, што ён часта і рабіў, умешваючыся ў кампетэнцыю выканаўчай улады — Савета Міністраў.

Таму фармальна Савет Міністраў станавіўся самастойным і вышэйшым органам выканаўчай улады, але яго праца карэкціравалася рашэннямі Вярхоўнага Савета, які не заўсёды падтрымліваў законапраекты Урада і пастаянна ініцыяваў пытанні поўнай або частковай адстаўкі Савета Міністраў. Самастойнасць Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь была юрыдычна замацавана законам ад 10 студзеня 1992 г., які выключыў з закона аб Савеце Міністраў (быў прыняты 20 чэрвеня 1979) усё, што было звязана з падпарадкаваннем сістэмы вышэйшай выканаўчай улады Беларусі былому СССР. Згодна з законам у сістэму, якую ўзначальваў Савет Міністраў, уваходзілі 21 міністэрства (адукацыі; культуры; аховы здароўя; сацыяльнага забеспячэння; жыллёва-камунальнай гаспадаркі; будаўніцтва і эксплуатацыі аўтамабільных дарог; транспарту; лясной гаспадаркі; прамысловасці будаўнічых матэрыялаў; рэсурсаў; энергетыкі; сельскай гаспадаркі і харчавання; хлебапрадуктаў; гандлю; фінансаў; інфармацыі; сувязі і інфарматыкі; унутраных спраў; юстыцыі; замежных спраў; па справах абароны) і 11 дзяржаўных камітэтаў (мытны; па архітэктуры і будаўніцтве; па знешніх эканамічных сувязях; па наглядзе за бяспечным вядзеннем работ у прамысловасці і атамнай энергетыцы; па праблемах наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС; па прамысловасці і міжгаліновых вытворчасцях; па працы і сацыяльнай абароне насельніцтва; па статыстыцы і аналізе; па фізічнай культуры і спорце; па экалогіі; па эканоміцы і планаванні).

Пры гэтым пастановай Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, прынятай у той жа дзень, былі ўтвораны: Міністэрства энергетыкі замест скасаванага Дзяржаўнага камітэта Беларусі па паліве і газіфікацыі; Міністэрства рэсурсаў замест Дзяржаўнага камітэта Беларусі па матэрыяльна-тэхнічным забеспячэнні; Міністэрства інфармацыі замест Дзяржаўнага камітэта Беларусі па тэлебачанні і радыёвяшчанні і Дзяржаўнага камітэта Беларусі па друку. Спынілі дзейнасць 4 міністэрствы: лёгкай прамысловасці; будаўніцтва; мантажных і спецыяльных будаўнічых работ; воднай гаспадаркі і аднаўлення зямель. Міністэрства па справах абароны 11 студзеня 1992 г. было пераўтворана ў Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь. Замест Міністэрства транспарту 5 лютага 1993 г. утворана Міністэрства транспарту і камунікацый.

У далейшым сістэма органаў цэнтральнага кіравання змянілася толькі напярэдадні прыняцця новай Канстытуцыі: у адпаведнасці з законам ад 2 сакавіка 1994 г. дзейнічалі 22 міністэрствы (ліквідаваны міністэрствы інфармацыі; культуры; рэсурсаў; хлебапрадуктаў; энергетыкі; створаны міністэрствы знешніх эканамічных сувязей; культуры і друку; прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя; эканомікі; паліва і энергетыкі; па кіраванні дзяржаўнай маёмасцю і прыватызацыі) і 9 дзяржаўных камітэтаў (скасаваны дзяржаўныя камітэты па знешніх эканамічных сувязях; па экалогіі; па эканоміцы і планаванні; утвораны Дзяржаўны камітэт па антыманапольнай палітыцы).

Змяненні ў сістэме вышэйшай выканаўчай улады былі выкліканы развіццём эканомікі, сацыяльнай палітыкай, пошукам аптымальных форм і метадаў кіравання, а таксама шляхоў вырашэння праблем у эканамічным і культурным будаўніцтве, выключэннем адміністрацыйна-камандных форм і метадаў працы. Яны ўвязваліся з асноўнымі напрамкамі пераадолення крызісу ў эканоміцы і яе рэфармавання, у прыватнасці, з планаваннем мерапрыемстваў па раздзяржаўленні эканомікі, развіццём прадпрымальніцтва, неабходнасцю пераадолення манапалізму, аздараўленнем фінансаў, крэдытнага і грашовага абарачэння.

Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь з цягам часу фактычна станавіўся не толькі выканаўчым, але і кіруючым органам краіны. Ва ўмовах амаль поўнай адсутнасці заканадаўчай базы для неабходнага дзяржаўнага рэфармавання і крызісу ў эканоміцы Вярхоўны Савет Беларусі 27 чэрвеня 1991 г. прыняў закон аб прадастаўленні Савету Міністраў Беларусі дадатковых паўнамоцтваў у 1991–1992 гг., у адпаведнасці з якім «з мэтай павышэння эфектыўнасці дзяржаўнага кіравання» Урад рэспублікі атрымаў шэраг дадатковых правоў па рэгуляванні ў народнай гаспадарцы. Старшыні Савета Міністраў было дадзена права прызначаць і вызваляць членаў Урада, накладаць дысцыплінарныя спагнанні на падначаленых Савету Міністраў асоб і інш. Тэрмін дзеяння закона 5 лютага 1993 г. быў прадоўжаны Парламентам да заканчэння паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета 12‑га склікання, 16 чэрвеня ў закон аб Савеце Міністраў унесены дапаўненні, накіраваныя на пашырэнне паўнамоцтваў Урада. Савет Міністраў атрымаў права ўстанаўліваць маёмасную адказнасць суб’ектаў гаспадарання і матэрыяльную адказнасць іх кіраўнікоў, іншых службовых асоб за парушэнне гаспадарчага заканадаўства; прымаць канчатковае рашэнне аб размяшчэнні або рэканструкцыі прадпрыемстваў і іншых аб’ектаў агульнарэспубліканскага значэння ў выпадках, калі мясцовыя органы ўлады не давалі згоды на гэта, і інш.

Кола паўнамоцтваў, якія былі прадастаўлены Ураду, перавысіла, па сутнасці, сферу яго кампетэнцыі па дзеючай Канстытуцыі. Тым самым парушалася патрабаванне Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь аб забеспячэнні падзелу ўлад, што было крокам назад ад мадэрнізацыі дзяржаўнага механізма. Савет Міністраў 22 лютага 1994 г. атрымаў права патрабаваць перадачы яму на пэўны тэрмін ажыццяўлення асобных паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета. Адпаведныя змяненні былі ўнесены ў дзеючую Канстытуцыю рэспублікі («за» прагаласавала абсалютная большасць дэпутатаў — 236 з 300 зарэгістраваных на момант галасавання), нягледзячы на тое, што пры абмеркаванні гэтага пытання адзначаліся «сур’ёзнасць» і «небяспека» рашэння, якое прымалася.

Такое становішча ў дзяржаўным будаўніцтве незалежнай Беларусі было абумоўлена не толькі крызісным станам эканомікі, але і імкненнем былой партыйнай наменклатуры аднавіць сваё ранейшае поўнаўладдзе. Пасля падзей жніўня 1991 г. у Маскве яна пачала аб’ядноўвацца вакол Старшыні Савета Міністраў В. Ф. Кебіча. У адрозненне ад Расіі і Украіны, дзе ў 1991 г. былі абраны прэзідэнты краіны, у Беларусі, з прычыны адсутнасці да 1994 г. інстытута прэзідэнцкай улады, Кіраўніком дзяржавы з’яўляўся Старшыня Вярхоўнага Савета (з 18 верасня 1991 ім стаў прадстаўнік апазіцыйных да палітыкі КПСС—КПБ сіл С. С. Шушкевіч). Аднак Старшыня Вярхоўнага Савета не з’яўляўся кіраўніком выканаўчай галіны ўлады і не меў большасці ў Парламенце. Большасць у ім складалі дэпутаты, якія падтрымлівалі Старшыню Савета Міністраў. Спачатку гэта былі групы аграрыяў, прамыслоўцаў і ветэранаў («Саюз»), пазней — аб’яднанне дэпутатаў «Беларусь», многія з якіх працавалі ў выканаўчай галіне ўлады. Пад ціскам гэтай праўрадавай большасці ў Вярхоўным Савеце на фоне нарастаючага ў краіне сацыяльна-эканамічнага крызісу і прымаліся рашэнні Парламента аб прадастаўленні выканаўчай уладзе ў асобе Савета Міністраў і асабіста В. Ф. Кебіча ўсё большых паўнамоцтваў. Праўрадавай большасцю ў Парламенце 26 студзеня 1994 г. С. С. Шушкевіч быў вызвалены ад пасады Старшыні Вярхоўнага Савета («за» прагаласавалі 209 з 250 дэпутатаў), 28 студзеня на гэту пасаду абраны М. І. Грыб, кандыдатуру якога падтрымаў В. Ф. Кебіч. У краіне склалася своеасаблівае двоеўладдзе Вярхоўнага Савета і Савета Міністраў.

Рэфармаванне сістэмы мясцовага кіравання і самакіравання

Нявызначанасць канцэпцыі рэарганізацыі і рэфармавання дзяржаўнага механізма незалежнай Беларусі выявілася і на ўзроўні мясцовых органаў улады. У Вярхоўным Савеце рэспублікі рознагалоссяў па пытаннях упарадкавання сістэмы гэтых органаў, паўнамоцтваў мясцовых Саветаў народных дэпутатаў і іх выканаўчых камітэтаў было нямала, спрэчкі працягваліся і пасля прыняцця Канстытуцыі.

Пачатак працэсу мадэрнізацыі мясцовых органаў дзяржаўнай улады Беларусі ва ўмовах яе паэтапнай суверэнізацыі паклаў прыняты 20 лютага 1991 г. Вярхоўным Саветам Беларусі закон «Аб мясцовым самакіраванні і мясцовай гаспадарцы ў Рэспубліцы Беларусь», які вызначыў сістэму і эканамічную базу мясцовага самакіравання ў рэспубліцы, замацаваў прававыя асновы палажэння гэтай сістэмы. Закон абвясціў, што мясцовае (тэрытарыяльнае) самакіраванне ў Беларусі з’яўляецца формай арганізацыі і дзейнасці грамадзян для самастойнага рашэння непасрэдна або праз дзяржаўныя і грамадскія органы, якія выбіраюцца імі, усіх сацыяльных, эканамічных, палітычных і культурных пытанняў мясцовага значэння, зыходзячы з інтарэсаў насельніцтва і асаблівасцей развіцця адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак на аснове законаў, уласнай матэрыяльна-фінансавай базы і прыцягнутых сродкаў. Сістэма мясцовага самакіравання ўключае мясцовыя Саветы народных дэпутатаў і органы тэрытарыяльнага грамадскага самакіравання (саветы і камітэты мікрараёнаў, жыллёвых комплексаў, дамавыя, вулічныя, квартальныя, пасялковыя, сельскія камітэты і іншыя органы). Мясцовае самакіраванне ажыццяўляецца таксама шляхам правядзення мясцовых рэферэндумаў, сходаў грамадзян і праз іншыя формы непасрэднай дэмакратыі. Такім чынам, закон закладваў асновы як прадстаўнічай, так і непасрэднай дэмакратыі на мясцовым узроўні, што было крокам да прававой дзяржавы.

Новы элемент, які адносіцца да аднаго з асноўных інстытутаў непасрэднай дэмакратыі з’явіўся ў сістэме ўлады ў Беларусі 13 чэрвеня 1991 г. У гэты дзень Вярхоўны Савет Беларусі прыняў закон «Аб народным галасаванні (рэферэндуме) у Рэспубліцы Беларусь» як спосабе прыняцця яе грамадзянамі народным галасаваннем рашэнняў па найбольш важных пытаннях дзяржаўнага і грамадскага жыцця або выяўлення іх меркавання па гэтых пытаннях. Пры гэтым, згодна з законам, у рэспубліцы маглі праводзіцца як рэспубліканскія, так і мясцовыя рэферэндумы. Прынятыя па іх рашэнні маглі быць абавязковымі або кансультатыўнымі, што ўтрымліваюць меркаванні грамадзян па пытаннях, вынесеных на рэферэндум. Рашэнні, прынятыя абавязковым рэферэндумам, з’яўляліся канчатковымі і ў зацвярджэнні не мелі патрэбы. Рашэнні ж кансультатыўнага рэферэндуму мелі рэкамендацыйны характар. Мясцовыя рэферэндумы праводзіліся па пытаннях развіцця адпаведнай тэрыторыі.

Аб імкненні будаваць прававую дзяржаву сведчылі і асноўныя прынцыпы ажыццяўлення мясцовага самакіравання, якія ўстанаўліваліся законам ад 20 лютага 1991 г. Гэта — народаўладдзе; законнасць, сацыяльная справядлівасць, гуманізм; падзел функцый прадстаўнічай, выканаўчай і судовай галін улады; адзінства і цэласнасць сістэмы мясцовага самакіравання; самастойнасць і незалежнасць мясцовых Саветаў народных дэпутатаў, іншых органаў мясцовага самакіравання ў межах сваіх паўнамоцтваў у вырашэнні пытанняў мясцовага жыцця; выбарнасць Саветаў, іншых органаў мясцовага самакіравання, іх падсправаздачнасць насельніцтву; галоснасць і ўлік грамадскай думкі, пастаяннае інфармаванне насельніцтва аб прымаемых рашэннях па найважнейшых пытаннях і аб выніках іх выканання; спалучэнне мясцовых і агульнадзяржаўных інтарэсаў, удзел органаў мясцовага самакіравання ў вырашэнні вышэйшымі органамі пытанняў, якія закранаюць інтарэсы насельніцтва адпаведнай тэрыторыі; адказнасць за законнасць і абгрунтаванасць прымаемых рашэнняў.

Аднак у 1991 г. ва ўмовах фактычнай манаполіі КПБ на ўладу многія прынцыпы не маглі быць ажыццёўлены цалкам. І нават пасля адхілення яе ад улады і распаду СССР неабходны быў час, каб усе яны сталі рэальнасцю. Адсутнасць пры гэтым пэўнасці і яснасці ў формах і метадах ажыццяўлення на мясцовым узроўні дзяржаўнай улады да прыняцця ў 1994 г. Канстытуцыі, якая ў нейкай ступені вырашыла гэту праблему і ліквідавала рознагалоссі дэпутатаў Вярхоўнага Савета па ёй, прывяло да таго, што ўстаноўленая на гэты момант сістэма мясцовай улады ў Рэспубліцы Беларусь пры ўсіх зменах і дапаўненнях, якія перыядычна ўносіліся ў закон «Аб мясцовым самакіраванні і мясцовай гаспадарцы ў Рэспубліцы Беларусь», у цэлым заставалася ранейшай. Як і ў складзе СССР, асноўным звяном гэтай сістэмы былі мясцовыя Саветы народных дэпутатаў: сельскія, пасялковыя, раённыя ў гарадах, гарадскія, раённыя, абласныя. Выбіраліся яны грамадзянамі, якія пражывалі на адпаведнай тэрыторыі, на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Асноўнай формай дзейнасці мясцовага Савета з’яўлялася сесія, на якой ён меў права вырашаць любыя пытанні, аднесеныя да яго кампетэнцыі заканадаўствам Беларусі. У межах сваіх паўнамоцтваў мясцовыя Саветы кіравалі дзяржаўным, гаспадарчым і сацыяльна-культурным будаўніцтвам на іх тэрыторыі, забяспечвалі збалансаванае яе развіццё, клапаціліся аб ахове прыроды, забяспечвалі выкананне законаў, ахову дзяржаўнага і грамадскага парадку, правоў грамадзян.

Рашэнні мясцовых Саветаў, прынятыя ў межах іх кампетэнцыі, былі абавязковымі для выканання ўсімі размешчанымі на падведамнай ім тэрыторыі арганізацыямі, грамадскімі аб’яднаннямі і грамадзянамі. Вышэйшыя мясцовыя Саветы мелі права адмяняць рашэнні ніжэйстаячых Саветаў, якія не адпавядалі заканадаўству.

Выканаўчым і распарадчым органам мясцовага Савета з’яўляўся выканаўчы камітэт, які ўтвараўся адпаведным мясцовым Саветам у складзе старшыні, намеснікаў старшыні, сакратара і членаў. Выканаўчы камітэт забяспечваў вырашэнне ўсіх пытанняў кіравання, якія адносіліся да распараджэння Савета, акрамя аднесеных да выключнай кампетэнцыі Савета. У межах сваіх паўнамоцтваў ён прымаў рашэнні і выдаваў распараджэнні. Выканаўчы камітэт мясцовага Савета быў непасрэдна падсправаздачны як Савету, які яго ўтварыў, так і вышэйшаму выканаўча-распарадчаму органу. Не радзей за адзін раз на год выканкам даваў справаздачу Савету, які яго выбраў, а таксама на сходах працоўных калектываў і па месцы жыхарства грамадзян. Для папярэдняга разгляду і падрыхтоўкі пытанняў, якія адносіліся да распараджэння мясцовых Саветаў, а таксама для садзейнічання правядзенню ў жыццё рашэнняў Саветаў і вышэйшых дзяржаўных органаў мясцовыя Саветы выбіралі з ліку сваіх дэпутатаў пастаянныя камісіі. Рэкамендацыі пастаянных камісій мясцовых Саветаў падлягалі абавязковаму разгляду адпаведнымі дзяржаўнымі і грамадскімі органамі і арганізацыямі.

Хаця законам «Аб мясцовым самакіраванні і мясцовай гаспадарцы ў Рэспубліцы Беларусь» ужо ў яго першай рэдакцыі кампетэнцыя мясцовых Саветаў народных дэпутатаў была істотна пашырана, асабліва ў сферы гаспадарчага будаўніцтва (падкрэслівалася, што ў ажыццяўленні сваіх паўнамоцтваў яны самастойныя і незалежныя). Так, у сферы гаспадарчага будаўніцтва мясцовыя Саветы атрымалі права самастойна распрацоўваць і зацвярджаць планы (праграмы) эканамічнага развіцця сваёй тэрыторыі, самастойна распрацоўваць, зацвярджаць і выконваць мясцовыя бюджэты. Умяшанне вышэйшых органаў і арганізацый у працэс распрацоўкі, зацвярджэння і выканання мясцовых бюджэтаў не дапускалася. Ва ўмовах усеўладдзя КПБ прынцып самастойнасці і незалежнасці мясцовых Саветаў быў самым запатрабаваным, а пасля прыпынення яе дзейнасці стаў адным з найбольш рэальных прынцыпаў функцыянавання сістэмы мясцовай улады. Тым не менш у цэлым праблема мадэрнізацыі сістэмы мясцовага самакіравання заставалася. Таму ў наступныя гады прадпрымаліся новыя крокі па яе вырашэнні.

Рэарганізацыя судовай улады

У працэсе станаўлення суверэнітэту Рэспублікі Беларусь рэарганізоўвалася і судовая галіна ўлады. Ранейшая сістэма юстыцыі як сукупнасць усіх праваахоўных органаў ад міліцыі да ўстаноў натарыята і судоў, сфарміраваная ва ўмовах камандна-адміністрацыйнай сістэмы кіравання, хаця і вызвалілася ад дыктату і кантролю з боку кампартыі, аднак была не ў стане выконваць функцыі, уласцівыя юстыцыі ў прававой дзяржаве. Вярхоўны Савет 23 красавіка 1992 г. прыняў пастанову «Аб Канцэпцыі судова-прававой рэформы», якая стала прававой асновай карэннай перабудовы сістэмы праваахоўных органаў. Галоўнымі мэтамі судова-прававой рэформы абвяшчаліся: стварэнне прававой сістэмы, здольнай забяспечыць функцыянаванне прававой дзяржавы; зацвярджэнне самастойнай і незалежнай судовай улады як асноўнага гаранта правоў і свабод грамадзян, дзеяння законаў; увасабленне ў заканадаўстве дэмакратычных прынцыпаў арганізацыі і дзейнасці праваахоўных органаў, якія адпавядаюць агульнапрызнаным нормам міжнароднага права і навуковым рэкамендацыям. Пры гэтым судова-прававая рэформа разглядалася як неад’емная складаная частка агульных рэформ органаў дзяржаўнай улады і кіравання. Такая супадпарадкаванасць, згодна з канцэпцыяй, вызначала ў якасці падмурка для правядзення рэформы агульнапрызнаныя прынцыпы, якія ляжаць у аснове пабудовы прававой дзяржавы: прыярытэт правоў і свабод асобы, іх ахова і абарона з боку дзяржавы; вяршэнства закона ва ўсіх сферах грамадскага жыцця; узаемная адказнасць дзяржавы і асобы, іншых удзельнікаў праваадносін; размежаванне кампетэнцыі заканадаўчай, выканаўчай і судовай улад; наяўнасць эфектыўных форм кантролю і нагляду за выкананнем правоў і свабод грамадзян і іншых удзельнікаў праваадносін.

У адпаведнасці з канцэпцыяй судовая ўлада, паняцце аб якой упершыню ўводзілася ў заканадаўства Беларусі, ажыццяўляецца толькі судом, і ёй належыць «прызнаная сусветнай супольнасцю» прэрагатыва абараняць канстытуцыйныя правы і свабоды грамадзян. Суд займае цэнтральнае, лідзіруючае становішча ў сістэме юстыцыі. Іншыя органы гэтай сістэмы, вырашаючы свае надзвычай важныя і складаныя задачы, выконваюць тым не менш абслуговую ў дачыненні да суда функцыю. Судовая сістэма рэспублікі павінна быць сфарміравана на наступных пачатках: дэцэнтралізацыі за кошт функцыянальнага падзелу арганізацыйных форм судовай улады; максімальнага набліжэння суда да насельніцтва, экстэрытарыяльнасці асноўнага звяна судовай арганізацыі; забеспячэння кампетэнтнасці і прафесіяналізму ў судовай дзейнасці; спалучэння аднаасобнага і калегіяльнага парадку разгляду спраў; удзелу народа ў выкананні правасуддзя ў якасці прысяжных засядацеляў; утварэння спецыялізаваных судоў і судовых калегій; стварэння міравога суда, які выбіраецца народам, як ніжэйшага звяна судовай сістэмы; аднаўлення апеляцыйнага суда пры захаванні касацыйнай і нагляднай інстанцый у сістэме судоў.

Такім чынам, згодна з канцэпцыяй, у адрозненне ад дзеючай у той час у Рэспубліцы Беларусь трохзвенавой сістэмы судоў агульнай юрысдыкцыі планавалася ўвесці чатырохзвенавую сістэму, што павінна была складацца з міравога суда, «які разглядае ў аднаасобным парадку некаторыя катэгорыі грамадзянскіх, крымінальных і адміністрацыйных спраў»; міжраённых (акруговых) судоў; абласных, Мінскага гарадскога судоў; Вярхоўнага Суда як «вышэйшага органа судовай улады, які выступае ў якасці адзінай нагляднай інстанцыі ў дачыненні да ўсіх судоў агульнай юрысдыкцыі». Меркавалася, што чатырохзвенавая сістэма судоў дазволіць дыферэнцыраваць судаводства, максімальна наблізіць суд да насельніцтва, лепш вырашаць пытанні арганізацыі судовай працы. Прадугледжвалася таксама стварэнне такіх новых элементаў судовай сістэмы, як суд прысяжных для разгляду некаторых катэгорый крымінальных спраў; спецыялізаваныя калегіі ў вышэйшых судах агульнай юрысдыкцыі з пераўтварэннем іх у далейшым пры з’яўленні адпаведных умоў у спецыялізаваныя суды (па справах непаўналетніх, сямейныя, адміністрацыйныя, падатковыя, патэнтна-ліцэнзійныя, фінансавыя і інш.); апеляцыйныя суды ў якасці судоў другой інстанцыі для праверкі судовых рашэнняў, якія не ўступілі ў законную сілу; Канстытуцыйны Суд у якасці органа, прызначанага забяспечыць адпаведнасць Канстытуцыі і міжнародным прававым абавязацельствам рэспублікі законаў, іншых нарматыўных актаў.

Акрамя судовых падлягалі рэфармаванню і іншыя праваахоўныя органы. Меркавалася ліквідаваць існаванне паралельных структур папярэдняга расследавання па крымінальных справах у трох розных праваахоўных органах (у Міністэрстве ўнутраных спраў, пракуратуры і Камітэце дзяржаўнай бяспекі) і стварыць Следчы камітэт — самастойны, адзіны орган папярэдняга следства ў рэспубліцы; перадаць органам Міністэрства юстыцыі ўсе паўнамоцтвы па арганізацыі выканання судовых рашэнняў, утварыўшы для гэтага судовую міліцыю (судовых прыставаў), якая займалася б прымусовым выкананнем судовых рашэнняў і іншых выканаўчых дакументаў, наглядам за асобамі, асуджанымі да пакаранняў, не звязаных з пазбаўленнем волі, аховай судоў, судовых работнікаў і ўдзельнікаў працэсу падчас яго правядзення, а таксама іншымі пытаннямі, якія забяспечваюць нармальную дзейнасць судоў; перадаць у распараджэнне Міністэрства юстыцыі з распараджэння іншых праваахоўных органаў такія функцыі, як кіраванне папраўча-працоўнымі ўстановамі (акрамя іх аховы), падрыхтоўка кадраў для гэтых устаноў, распрацоўка і рэалізацыя мер па рэсацыялізацыі асуджаных, кіраванне экспертна-крыміналістычнымі падраздзяленнямі, распыленымі па розных ведамствах, кіраванне службамі пашпартызацыі, віз і рэгістрацыі натарыята, выдача ліцэнзій на права займання прафесійнай натарыяльнай дзейнасцю; надаць новы прававы статус Міністэрству юстыцыі і яго органам у сістэме выканаўчай улады, надзяліўшы яго правам заканадаўчай ініцыятывы, а таксама функцыяй прававой экспертызы і дзяржаўнай рэгістрацыі ведамасных актаў агульнанарматыўнага характару; стварыць пры Міністэрстве юстыцыі рэспубліканскі цэнтр прававой інфармацыі з мэтай аптымізацыі заканатворчага працэсу і ўдасканалення правапрымяняльнай практыкі; утварыць на базе Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь Службу нацыянальнай бяспекі, надзяліўшы яе функцыямі знешняй разведкі і контрразведкі і вызваліўшы ад выканання функцый палітычнага вышуку і барацьбы з арганізаванай злачыннасцю; сканцэнтраваць у Міністэрстве ўнутраных спраў выкананне функцый барацьбы з арганізаванай злачыннасцю і інш.

Канцэпцыя прадугледжвала паэтапнае правядзенне судова-прававой рэформы. Паводле меркавання яе аўтараў, гэта абумоўлівалася крызісным станам грамадства, існуючым адміністрацыйна-тэрытарыяльным падзелам рэспублікі, дэфіцытам і ўзроўнем кваліфікацыі юрыдычных кадраў. Канстатавалася, што рэалізацыя канкрэтных мер на кожным этапе залежыць ад наяўнасці адпаведных сацыяльных, фінансавых і арганізацыйных перадумоў.

З улікам усяго гэтага былі намечаны 3 этапы правядзення рэформы: падрыхтоўчы, пераходны і завяршальны. Пры гэтым адзначалася, што пераход ад аднаго этапу да другога магчымы толькі ў выпадку пацвярджэння на папярэднім этапе эфектыўнасці прымянення прапанаваных мер.

Правядзенне судова-прававой рэформы ў Беларусі, якое згодна з пастановай Вярхоўнага Савета рэспублікі ад 23 красавіка 1992 г. станавілася «адным з важнейшых напрамкаў дзейнасці органаў дзяржаўнай улады і кіравання», пачалося яшчэ раней. Так, з прыняццем 26 лютага 1991 г. Закона Рэспублікі Беларусь «Аб міліцыі» пачалася структурная перабудова Міністэрства ўнутраных спраў рэспублікі. У сувязі з прыняццем гэтага закона Савету Міністраў Беларусі даручалася на працягу 1991 г. распрацаваць і прадставіць на разгляд Вярхоўнага Савета праекты законаў «Аб прафілактыцы правапарушэнняў» і «Аб аператыўна-вышуковай дзейнасці органаў унутраных спраў Рэспублікі Беларусь», а на разгляд Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларусі — праект Дысцыплінарнага статута органаў унутраных спраў Рэспублікі Беларусь.

Пасля прыняцця пастановы Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь «Аб Канцэпцыі судова-прававой рэформы» працэс яе правядзення пайшоў больш інтэнсіўна. Быў прыняты 12 лістапада 1992 г. Закон Рэспублікі Беларусь «Аб аператыўна-вышуковай дзейнасці», які вызначыў змест і прынцыпы гэтай дзейнасці, рэгуляваў адносіны бакоў у ходзе яе ажыццяўлення і ўстанаўліваў сістэму прававых гарантый прымянення аператыўна-вышуковых мер, «зыходзячы з прыярытэту агульначалавечых каштоўнасцей, выканання канстытуцыйных правоў і свабод грамадзян». Згодна з гэтым законам аператыўна-вышуковая дзейнасць у рэспубліцы павінна была будавацца на аснове прынцыпаў законнасці, захавання правоў чалавека і свабод асобы, падкантрольнасці і падсправаздачнасці вышэйшым органам дзяржаўнай улады і кіравання. Былі прыняты 29 студзеня 1993 г. закон «Аб Пракуратуры Рэспублікі Беларусь», 15 чэрвеня — закон «Аб адвакатуры», якія ўвабралі ў сябе дэмакратычныя прынцыпы арганізацыі і дзейнасці гэтых праваахоўных органаў. У маі — чэрвені 1993 г. у дзеючае заканадаўства Рэспублікі Беларусь было ўнесена палажэнне аб прадастаўленні суддзям у судзе першай інстанцыі права аднаасобна разглядаць крымінальныя і грамадзянскія справы ў выпадках, прадугледжаных законам. З 1 лютага 1993 г. да 1 лютага 1994 г. у Мінску ў парадку эксперымента была арганізавана прыватная натарыяльная практыка, з лютага 1994 г. дазволена ва ўсёй рэспубліцы.

Аднак у цэлым судова-прававая рэформа праводзілася павольна. Да моманту прыняцця 15 сакавіка 1994 г. на 13‑й сесіі Вярхоўнага Савета новай Канстытуцыі галоўныя мэты рэформы, закладзеныя ў яе канцэпцыі, былі дасягнуты толькі часткова. Сістэма юстыцыі і яе асноўнае звяно — судовая сістэма — яшчэ не адпавядалі крытэрыям прававой дзяржавы, агульнапрызнаным у свеце дэмакратычным прынцыпам арганізацыі і дзейнасці праваахоўных органаў. Судовая ўлада ва ўмовах фактычнай адсутнасці падзелу галін улады не стала цалкам самастойнай і незалежнай. Функцыянавала ў цэлым старая, савецкая ў большасці сваіх форм і метадаў, сістэма праваахоўных органаў, што знайшло адлюстраванне нават у прынятай новай Канстытуцыі. Напрыклад, яна канкрэтна не вызначала арганізацыю дзеючай у краіне судовай сістэмы, а адсылала да спецыяльных законаў, г. зн. разам з імі захоўвала трохзвенавую арганізацыю сістэмы судоў. У новую Канстытуцыю быў унесены шэраг важных для мадэрнізацыі сістэмы юстыцыі палажэнняў, што зноў жа сведчыла аб крызісе ў гэтай сістэме, а з іншага боку — аб намеры ўлады пачаць сур’ёзнае яе рэфармаванне. У прыватнасці, упершыню на канстытуцыйным узроўні былі замацаваны: паняцце «судовая ўлада» (вызначалася як сістэма незалежных судоў, надзеленых уладнымі паўнамоцтвамі па канчатковым рашэнні ад імя дзяржавы прававых спрэчак, якія ўзнікаюць у грамадстве, а таксама па прымяненні прадугледжаных законам мер дзяржаўнага ўздзеяння да асоб, вінаватых ва ўчыненні правапарушэнняў); інстытут судовага канстытуцыйнага кантролю ў асобе Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь (створаны 28 красавіка 1994); палажэнне аб тым, што, калі пры разглядзе канкрэтнай справы суд прыйдзе да высновы аб неадпаведнасці нарматыўнага акта Канстытуцыі або іншаму закону, ён прымае рашэнне ў адпаведнасці з Канстытуцыяй і законам і ставіць ва ўстаноўленым парадку пытанне аб прызнанні гэтага нарматыўнага акта неканстытуцыйным.

Апошняе азначала, што разам са спецыяльным органам — Канстытуцыйным Судом — суды агульнай юрысдыкцыі таксама маглі ўдзельнічаць у забеспячэнні канстытуцыйнай законнасці ў краіне. Аб сур’ёзнасці намераў улады пакласці канец крызісу ў сістэме юстыцыі сведчыла і тое, што акрамя канстытуцыйных новаўвядзенняў у гэтых адносінах 13‑я сесія Вярхоўнага Савета рэспублікі разгледзела пытанні: «Аб праекце закона “Аб судаўладкаванні і статусе суддзяў у Рэспубліцы Беларусь”», «Аб праекце закона “Аб Камітэце дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь”», «Аб праекце закона “Аб Канстытуцыйным Судзе Рэспублікі Беларусь”», «Аб праекце Грамадзянскага працэсуальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь».

Аднак і ў далейшым многія палажэнні распрацаванай у 1992 г. судова-прававой рэформы не былі рэалізаваны (не створаны міравы суд, акруговыя суды, інстытут прысяжных засядацеляў, Служба нацыянальнай бяспекі і інш.). Гэта сведчыла не толькі аб складанасці і своеасаблівасці палітычнага развіцця рэспублікі, але і аб недастатковай прадуманасці канцэпцыі рэфармавання сістэмы юстыцыі, многія палажэнні якой з’явіліся на фоне эйфарыі рэальнай незалежнасці; адбілася таксама адсутнасць неабходнага вопыту заканатворчасці ва ўмовах гэтай незалежнасці.

Такім чынам, фарміраванне органаў улады на прынцыпах рэальнага суверэнітэту праходзіла адначасова з працэсам здабыцця Беларуссю рэальнай дзяржаўнай незалежнасці. Гэты працэс пачаўся з прыняцця ў ліпені 1990 г. Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь і ў асноўным завяршыўся ў снежні 1991 г., калі быў прыняты шэраг актаў, якія юрыдычна аформілі выхад рэспублікі са складу СССР. Далейшым заканамерным актам юрыдычнага замацавання дзяржаўнай незалежнасці стала прыняцце ў сакавіку 1994 г. Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.

У складзе СССР галоўным напрамкам рэарганізацыі і рэфармавання сістэмы ўлады ў Беларусі стала перападпарадкаванне дзяржаўных органаў рэспублікі. У выніку пад выключную юрысдыкцыю Беларусі перайшлі некаторыя дзяржаўныя органы. Пасля прыпынення ў жніўні 1991 г. дзейнасці кампартыі працэс перападпарадкавання дзяржаўных органаў пайшоў больш інтэнсіўна, і ў пачатку 1992 г. уся іх сістэма была перападпарадкавана рэспубліцы. Вярхоўны Савет, Савет Міністраў, Вярхоўны Суд Беларусі набылі статус самастойных органаў адпаведна заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады.

Пасля выхаду са складу СССР на першы план у дзяржаўным будаўніцтве незалежнай Рэспублікі Беларусь аб’ектыўна выйшла задача фарміравання прававой дзяржавы. Працэс рэарганізацыі і рэфармавання сістэмы ўлады незалежнай Рэспублікі Беларусь ускладняўся з-за адсутнасці заканадаўчай базы для неабходнага дзяржаўнага рэфармавання, якая толькі пачала стварацца, недахопу вопыту заканатворчай працы ў новых умовах, нарастаючага крызісу ў эканоміцы, які абмяжоўваў магчымасці фінансавага забеспячэння мадэрнізацыі дзяржаўнага механізма.

Найбольш прыкметным пазітыўным вынікам сталі пэўная дэцэнтралізацыя і дэмакратызацыя дзяржаўнага кіравання. У сістэме выканаўчай улады ліквідаваліся міністэрства і ведамствы, існаванне якіх не спрыяла аптымальнаму кіраванню, а таксама структуры, дзейнасці якіх былі ўласцівыя адміністрацыйна-камандныя метады кіраўніцтва. Пашыралася кампетэнцыя мясцовых Саветаў народных дэпутатаў, усёй сістэмы мясцовага самакіравання. Аднак у цэлым на момант прыняцця Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь сістэма ўлады ў краіне мала змянілася. Дзейнічала савецкая ў асноўных сваіх рысах сістэма. Арганізацыя і дзейнасць органаў беларускай дзяржавы яшчэ далёка не адпавядалі прынцыпам прававой дзяржавы і перш за ўсё найважнейшаму з іх — прынцыпу падзелу галін улады. Не склалася ні выразнага размежавання функцый, правоў, абавязкаў, адказнасці заканадаўчай, выканаўчай і судовай галін дзяржаўнай улады Рэспублікі Беларусь, ні іх ураўнаважанасці ў ажыццяўленні дзяржаўных функцый. Больш за тое, можна гаварыць аб значнай разбалансаванасці ўлады ў краіне, якая выяўлялася ў своеасаблівым двоеўладдзі Вярхоўнага Савета і Савета Міністраў, іх процістаянні. Такое становішча негатыўна адбівалася на кіраванні справамі дзяржавы і стала адной з важнейшых прычын змянення ў далейшым формы праўлення ў рэспубліцы з парламенцкай на прэзідэнцкую.