Каляндарныя святы, звычаі і абрады беларусаў

Каляндарныя святы, звычаі і абрады — адзін з найважнейшых складнікаў духоўнай культуры беларусаў, які цесна звязаны са светапоглядам, гісторыяй народа, з укладам яго жыцця на розных этапах развіцця, з прыроднымі і сацыяльнымі ўмовамі, а таксама адлюстроўваюць даўнія кантакты з суседнімі народамі. Большасць з абрадаў маюць выразна акрэсленую аграрную накіраванасць. У працэсе працоўнай дзейнасці складваліся ўзаемаадносіны чалавека з навакольным асяроддзем, з якім ён імкнуўся жыць у гармоніі, кіраваўся падказкамі прыроды, прымаючы важныя для сваёй гаспадарчай дзейнасці рашэнні. Каляндарныя святы, звычаі і абрады на працягу многіх стагоддзяў былі сродкам перадачы культуры, ведаў, вопыту ад пакалення да пакалення. У каляндарных святах не толькі адлюстравана сістэма і спецыфіка нацыянальных духоўных каштоўнасцей, але адначасова механізм, які рэгулюе сацыяльныя адносіны.

У Рэспубліцы Беларусь ахова і выкарыстоўванне традыцыйнай духоўнай культуры — адзін з прыярытэтных кірункаў культурнай палітыкі краіны. У артыкуле 14 Закона Рэспублікі Беларусь ад 9 студзеня 2006 г. № 98‑З «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь» да нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей адносяцца «звычаі, традыцыі, абрады, фальклор (вусная народная творчасць), мова, яе дыялекты, змест геральдычных, тапанімічных аб’ектаў і твораў народнага мастацтва (народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва), іншыя нематэрыяльныя праявы творчасці чалавека». Рэспубліка Беларусь далучылася да Міжнароднай канвенцыі па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны ў 2003 г. і ўвайшла ў першую дзясятку дзяржаў, якія яе падпісалі; у 2006–2009 гг. была членам Міжурадавага камітэта ЮНЕСКА па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны.

Каляндарныя святы і абрады беларусаў агульнанацыянальныя па значэнні, але па паходжанні і геаграфіі бытавання — заўсёды вузкалакальныя, належаць мясцовай супольнасці і існуюць у лакальнай культуры. Адраджэнне свята/абрада, яго ўключэнне ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь — гэта значны фактар сацыякультурнай кансалідацыі мясцовай супольнасці, які садзейнічае фарміраванню любові да малой радзімы.

Звычаі і абрады — важная частка народнага календара. Яны суправаджаюцца вераваннямі, забаронамі і прадпісаннямі, плануюць гаспадарчую і сацыяльную дзейнасць чалавека. Традыцыйны каляндарна-абрадавы комплекс беларусаў адыгрываў і адыгрывае значную ролю ў фарміраванні рытмічнасці і экалагічнасці жыццядзейнасці на працягу ўсяго каляндарнага года, у чаргаванні працы і адпачынку, рэгуляванні псіхічнага і фізічнага здароўя чалавека і грамадства. Каляндарныя святы, звычаі і абрады працягваюць жывую традыцыю на ўзроўні соцыуму, шмат у чым рэгулююць адносіны ў сям’і, паміж сваякамі і аднавяскоўцамі, гэта форма кантактаў прадстаўнікоў розных пакаленняў. Традыцыйны народны каляндар і ў сучасны перыяд вызначае дні і канкрэтныя перыяды, калі «запраграмаваны» сімвалічныя кантакты з памерлымі.

Каляндарныя святы і абрады структуруюцца згодна з прыродна-феналагічнымі зменамі, міфалагічна асэнсаванымі ў народным светапоглядзе, а таксама адпаведна з асноўным гаспадарчым клопатам. Паўтор сезонаў і месяцаў, кліматычных умоў кожнага з іх і адпаведнай ім гаспадарчай спецыфікі носіць цыклічны характар. Народны каляндар — гэта своеасаблівы стрыжань, на якім трымаецца традыцыйны ўклад сялянскага жыцця. Структура, напоўненасць і апаэтызаванасць каляндарных абрадаў і звычаяў, што ўдасканальваліся стагоддзямі і вывяраліся пакаленнямі, гарантуюць стабільнасць іх існавання і сёння. Рытуальнае падтрыманне і магічнае стымуляванне прыроднага парадку стагоддзямі застаюцца нязменнымі, у новых гістарычных і сацыяльных умовах трансфармуецца толькі форма таго ці іншага абрадавага комплексу, пераразмяркоўваюцца канкрэтныя функцыі. Трывалае месца ў каляндарнай абраднасці захоўвае прадукавальная магія, закліканая забяспечыць пладавітасць і ўрадлівасць зямлі, жывёлы, здароўе чалавека.

З прыняццем хрысціянства ў Беларусі склаўся народны каляндар свят і абрадаў, часавая прымеркаванасць якіх вызначаецца царкоўна-хрысціянскім календаром. Царкоўны каляндар вызначае склад, парадак і іерархію адзінак гадавога часу (перш за ўсё свят, пастоў і мясаедаў), у значнай ступені і іх тэрміналогію. Для часткі каляндарных свят дата правядзення пастаянная, іншыя — так званыя рухомыя, адзначаюцца ў залежнасці ад даты святкавання Вялікадня. Вялікдзень — часавы арыенцір для рухомых свят, кожнае з якіх знаходзіцца на пэўнай часавай адлегласці ад Вялікадня (перад ім або пасля яго). Штогод яны сінхронна перамяшчаюцца ў адпаведнасці з датай Вялікадня. Сэнсавая напоўненасць народнага календара, яго інтэрпрэтацыя і насычанасць рытуаламі, звычаямі, вераваннямі — гэта арганічная частка народнай традыцыі.

Большасць беларусаў належаць да дзвюх асноўных хрысціянскіх канфесій — праваслаўе і каталіцызм. Народны каляндар праваслаўных і каталікоў адрозніваецца сістэмамі вымярэння часу: юліянскай і грыгарыянскай (розніца ў 13 сутак), складам царкоўных свят, некаторымі разыходжаннямі на ўзроўні вялікіх рытуальных комплексаў і асобных мікраабрадаў, складанымі спалучэннямі рознаэтнічных, рознаканфесійных элементаў.

Некаторыя традыцыйныя святы актыўна адраджаюцца, убіраючы ў сябе новыя рысы і ідэі, іншыя — паступова згасаюць. Найбольш актыўна функцыянуюць на сённяшні дзень калядна-навагоднія святы (Каляды) і Вялікдзень, у святкаванні якіх прымаюць удзел усе пакаленні.

З афармленнем дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь у 1991 г. сфарміравалася новая сістэма свят, новае структураванне часу. У постсавецкі перыяд святочны каляндар беларусаў значна трансфармаваўся. Сістэма дзяржаўных свят Рэспублікі Беларусь — своеасаблівая спроба сумяшчэння савецкага, традыцыйнага народнага, рэлігійнага і новага святочнага календароў. У адпаведнасці з Працоўным кодэксам Рэспублікі Беларусь (артыкул 147, частка 1) і Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26 сакавіка 1998 г. № 157 «Аб дзяржаўных святах, святочных днях і памятных датах у Рэспубліцы Беларусь» (са змяненнямі і дапаўненнямі) святочнымі днямі, разам з іншымі, з’яўляюцца Вялікдзень, Раство Хрыстова (па календары каталіцкай і праваслаўнай канфесій, 25 снежня і 7 студзеня адпаведна), Радаўніца (па календары праваслаўнай канфесіі), Дзень памяці (2 лістапада). Святы народнага календара праходзяць у сям’і, у працоўных калектывах, ва ўсіх установах культуры.

Каляндарнае свята — з’ява сінкрэтычная, складаецца з такіх элементаў, як святочны час, настрой, святочныя адносіны, рэальна-ідэальныя або ўмоўныя паводзіны, святочнае адзенне і інтэр’ер, святочныя стравы і інш. У кожным свяце выкарыстоўваецца не адна знакавая сістэма, а некалькі: танец, песня, тэатральнае дзеянне, пластыка, пантаміма, формулы зносін і многае іншае.

Каляндарна-абрадавая традыцыя не застаецца нязменнай. Найбольшай трансфармацыі падвяргаюцца святочна-абрадавыя элементы грамадскага ўзроўню: песні, гульні, карагоды. Актывізуецца хрысціянскі складнік каляндарнай абраднасці, аднаўляюцца храмы. Велікоднае набажэнства, асвячэнне галінак вярбы на Вербніцу, абраднасць Каляд і Хрышчэння збіраюць разам вялікую колькасць вернікаў. У побыце жыхароў Беларусі захоўваюцца рытуальныя прадметы-сімвалы: вадохрышчанская вада, грамнічныя і чацвярговыя свечкі, галінкі вярбы, траецкая зеляніна, купальскія травы; стагоддзямі перадаюцца напоўненыя міфалагічным зместам уяўленні аб іх сакральнай моцы; лічыцца, што, будучы асвечанымі, яны падвойваюць свае магічныя ўласцівасці.

У сучасны перыяд на традыцыйную супольнасць уплываюць такія фактары, як перамяшчэнне каштоўнасных арыентацый у бок горада, з’яўленне надкантактнага тыпу трансмісіі — школа, радыё, СМІ, развіццё спосабаў матэрыяльнай фіксацыі з’яў духоўнай культуры — кнігі, аўдыя-, відэазапісы, дыскі і інш.

Каляндарна-абрадавая культура, што існуе ў сваіх першасных формах (у натуральным асяроддзі), знаходзіцца пад пагрозай знікнення ў сувязі з сыходам носьбітаў традыцыі і кантактамі з культурай горада. Некаторыя каляндарныя абрады існуюць пакуль у жывым выглядзе, але пераемнасць традыцый вусным шляхам трэба аднаўляць і адмысловым чынам арганізоўваць. Для гэтага яшчэ ёсць пэўныя ўмовы: носьбіты традыцый і пераемнікі. Для стымулявання і захавання спантанных праяў традыцыйнай каляндарнай абраднасці ў натуральных умовах яе бытавання шмат робяць раённыя і абласныя ўстановы культуры. У Беларусі існуюць аўтэнтычныя, адноўленыя і пастановачныя святы/абрады.

Аўтэнтычнымі святы/абрады лічацца тады, калі традыцыя іх правядзення не перарывалася і існуе па сённяшні дзень. Гэта абрады памінання продкаў — Радаўніца/Дзяды ў праваслаўных, Дзень Усіх Святых сярод беларусаў-каталікоў; абрады калядавання/шчадравання ў многіх палескіх вёсках; упрыгожванне «каменных дзевачак» на Вялікдзень у аграгарадку Баравое і в. Данілевічы Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці; валачобны абрад у в. Далосцы Бешанковіцкага раёна Віцебскай вобласці; абрад «Ваджэнне і пахаванне стралы» (праводзіцца на Ушэсце) у в. Казацкія Балсуны і аграгарадку Стаўбун Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці і інш. Яскравым прыкладам выступае абрад «Провады русалкі» ў в. Усохская Буда Добрушскага раёна Гомельскай вобласці. Вяскоўцы добра ўсведамляюць практычную неабходнасць правядзення абраду — «для дажджу» і магічнай абароны агародаў ад мядзведкі з дапамогай галінак ад убрання русалкі. Хоць праводзяць абрад старэйшыя жыхары, актыўны і непасрэдны ўдзел прымае большасць вяскоўцаў. Надзейным вызначальнікам аўтэнтычнасці абрадавай традыцыі выступаюць абрадавыя песні. Калі старэйшыя жыхары памятаюць абрадавыя песні — абрад з’яўляецца аўтэнтычным.

Адноўленымі святы і абрады лічацца тады, калі яны былі ўласцівыя дадзенай мясцовасці, але па нейкіх прычынах некаторы час не праводзіліся, а захоўваліся ў пасіўнай памяці старэйшага пакалення. Затым свята/абрад было адноўлена па традыцыйнай схеме (мясцовых узорах і палявых запісах) і праводзіцца жыхарамі вёскі, а не арганізуецца разава па сцэнарыях работнікаў культуры. Прыклады: калядны абрад-гульня «Цары» (аграгарадок Семежава Капыльскага раёна Мінскай вобласці); абрад «Цягнуць Каляду на дуба» (в. Новіны Бярэзінскага раёна Мінскай вобласці); масленічная гульня «Пахаванне дзеда» (в. Маскаляняты Гарадоцкага раёна Віцебскай вобласці); абыходны велікодны абрад «Стрылка» (аграгарадок Бездзеж Драгічынскага раёна Брэсцкай вобласці); «Провады русалкі» (аграгарадок Вялікі Бор Хойніцкага раёна Гомельскай вобласц)і; абрад «Ваджэнне Сулы» на другі дзень Вялікадня (в. Маркавічы Гомельскага раёна); «Гуканне вясны» (в. Новае Палессе Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці) і інш. У большасці выпадкаў ініцыятыва правядзення таго ці іншага свята/абраду ў сённяшніх умовах зыходзіць ад работнікаў устаноў культуры ці іншых зацікаўленых.

Пастановачныя святы/абрады — гэта арганізаваныя работнікамі культуры (адукацыі, аматарамі) па этнаграфічных запісах (зафіксаваныя ў пэўнай мясцовасці этнографамі XIX ст., але ў апошнія дзесяцігоддзі не сустракаліся ні ў актыўным, ні ў пасіўным выглядзе; цяпер пра іх не памятаюць нават самыя старэйшыя жыхары вёсак). Напрыклад, у многіх месцах Беларусі цяпер «адроджаны» Масленіца, Купалле, Камаедзіца, якіх гістарычна там не было.

Бытаванне каляндарных свят у Беларусі адлюстроўвае агульны стан існавання традыцыі, што заканамерна паказвае трансфармацыю самаарганізацыі вясковай супольнасці, змены ў самой сістэме каштоўнасцей. Каляндарныя святы і звязаныя з імі правілы і забароны, якія тычацца сям’і, роднаснага і суседскага калектываў, з’яўляюцца надзейным каналам, які забяспечвае арганічную пераемнасць традыцыі, засваенне яе вытворных сэнсаў і эстэтычна-каштоўнасных прыярытэтаў. Сярод сельскіх жыхароў Беларусі захоўваюцца традыцыйныя ўяўленні пра свята як сакральны час, калі неабходна прытрымлівацца пэўных правілаў паводзін, абмежаванняў і забаронаў, каб не нашкодзіць свайму здароўю і дабрабыту.

Традыцыйная святочная абрадавая культура, якая з’яўляецца вынікам шматвяковага вопыту народа, уключае ў сябе сістэму каляндарных свят — Каляды, Стрэчанне Гасподняе (Стрэчанне/Грамніцы), Масленіца (Масленка, Запусты), Саракі, Дабравешчанне (Благавешчанне, Звеставанне), Вербніца, Вялікдзень (Вяліканне/Вялічко/Вельканоц), Радаўніца, Юр’я, Узнясенне Гасподняе (Ушэсце), Тройца (Сёмуха, Зелянец), Купалле, Спасы, Узвіжанне, Пакровы, Дзяды, а таксама лакальныя святы, якія адзначаюцца ў асобных паселішчах.

Пачынаюць каляндарны год Каляды, у народным календары — перыяд зімовых свят з 7 па 19 студзеня (з 25 снежня па 6 студзеня — у беларусаў-каталікоў), у які арганічна ўвайшоў і грамадзянскі Новы год. Архаічныя ідэі ўшанавання маладога сонца, павароту зімы на лета злучыліся са святкаваннем Раства Хрыстова. У калядна-навагоднім абрадавым комплексе сучасных жыхароў Беларусі па традыцыі захоўваюцца 3 кульмінацыйныя моманты: пярэдадзень Каляд/Каляды, Шчодры вечар/Новы год, пярэдадзень Хрышчэння/Вадохрышча (у гэты дзень, згодна з праваслаўным календаром, святкуецца Хрышчэнне Ісуса Хрыста ў водах ракі Іардан). Вакол гэтых дат царкоўнага і грамадзянскага календара склаўся багаты комплекс звычаяў і абрадаў. Неабходным кампанентам свята, асабліва для вернікаў, з’яўляецца наведванне царквы (касцёла). Напярэдадні Раства Хрыстова праводзіцца святочная трапеза ў беларусаў-каталікоў Вігілія (ад лац. vigilia — пярэдадзень свята, начная служба, адчуванне) з абавязковымі поснымі стравамі і куццёй. На другі дзень Раства пачынаюцца абыходы калядоўшчыкаў. На Каляды ходзяць калектывы «хрыстаславаў», якія носяць калядную зорку і выконваюць рэлігійныя калядкі. У некаторых раёнах Цэнтральнай Беларусі, Усходняга Палесся функцыянальна зорку замяшчае ёлка з прымацаванай да яе свечкай.

Калядна-навагодні карнавал адкрываюць дзеці. Дзіцячыя калядна-навагоднія абыходы праходзяць, як правіла, днём. Напрыклад, у вёсках Дзмітраўка, Віркаў і аграгарадку Нясята Клічаўскага раёна Магілёўскай вобласці святочнае дзіцячае прадстаўленне «куранят», як іх тут называюць, працягваецца да заходу сонца, калі пачнуць збірацца старэйшыя калядоўшчыкі. Падчас абыходу дамоў дзеці выконваюць віншавальныя, велічальныя і іншыя вербальныя тэксты (песенныя або рэчытатыўныя), выказваючы гаспадарам традыцыйныя навагоднія пажаданні. У некаторых вёсках па традыцыі дзеці носяць мяшочкі, напоўненыя збожжам, і рассыпаюць (засяваюць) зерне вакол. Іх гасцінна сустракаюць у кожным доме, адорваюць цукеркамі, мучнымі вырабамі, іншымі прысмакамі. Ва ўстановах культуры, школах, дзіцячых садках на ўвесь святочны перыяд для дзяцей ладзяцца навагоднія прадстаўленні («ёлкі») з удзелам казачных герояў, Дзеда Мароза і Снягуркі, з вясёлымі конкурсамі і эстафетамі, зімовымі забавамі, пачастункам.

Вечар напярэдадні так званага старога Новага года называецца шчодрым або багатым, што звязана са звычаем рыхтаваць на святочны стол скаромныя стравы, галоўнае месца сярод якіх займае багатая куцця, прыгатаваная з маслам. Прынята прыгатаваць у гэты вечар 12 страў, бо паводле традыцыйных вераванняў лічыцца, што багацце страў на навагоднім стале спрыяе багаццю і дабрабыту сям’і на працягу ўсяго года. Куцця і мясныя стравы, асабліва свініна, з’яўляюцца своеасаблівым маркерам Шчодрага вечара. Гэты вечар лічыўся ў беларусаў часам для самых дакладных прадказанняў, таму дзяўчаты імкнуцца варажыць менавіта ў гэты перыяд, каб даведацца пра свой будучы лёс, замужжа.

Напярэдадні Новага года прынята дарыць дзецям падарункі, якія ўначы бацькі падкладаюць пад падушку ці пад ёлку. Дзеці, прачнуўшыся раніцай, перш за ўсё шукаюць падарункі і, выявіўшы іх, радуюцца і дзякуюць Дзеду Марозу. Беларусы вераць: як сустрэнеш Новы год, як правядзеш першы яго дзень, такім будзе і ўвесь год. Забараняецца ў гэты дзень лаяцца, казаць пра смерць, хваробы, непрыемнасці, здзяйсняць дрэнныя ўчынкі. Усе члены сям’і, суседзі, аднавяскоўцы імкнуцца зрабіць адзін аднаму нешта добрае.

Колькасць варыянтаў святочных калядна-навагодніх абыходаў, якія яшчэ ў пачатку ХХ ст. адрозніваліся не толькі часавай прымеркаванасцю, але і складам удзельнікаў, зместам песень, характарам і формай віншавання, персанажамі і маскамі, з часам зменшылася, хоць некаторыя рэгіянальныя і лакальныя асаблівасці традыцыйнага калядавання захоўваюцца. Калядна-навагоднія абыходы ў большасці вёсак у асноўным прымеркаваны да Шчодрага вечара (ноч з 13 на 14 студзеня) і ўяўляюць сабой вясёлую гульню з пераапрананнем, песнямі, танцамі, інтэрмедыямі. Самы распаўсюджаны ў цяперашні час тып калядна-навагодніх абыходаў — абыходы з удзелам маскіраваных персанажаў. Для стварэння іх вобразаў выкарыстоўваюцца, як і раней, штодзённае адзенне і бытавыя рэчы. Вывернуты касцюм пераапранутага калядоўшчыка — адна з галоўных знешніх рыс яго вобраза. Часта калядоўшчыкі звяртаюцца да прыёму змешвання верху і нізу касцюма, левага і правага боку, парушэння прынцыпу парнасці. Мужчыны пераапранаюцца ў жаночую вопратку, жанчыны — у мужчынскую. Знакам карнавальнай прыналежнасці касцюма да «свету антыкультуры» лічыцца яго зношанасць. Для завяршэння вобраза пераапранутага калядоўшчыка выкарыстоўваюцца венік, палка або бізун, якімі палохаюць гледачоў падчас абрадавай гульні. Калядоўшчыкі носяць мяшок (пакет, сумку, заплечнік), куды збіраюць дары за выступленне. Найбольш распаўсюджаныя персанажы пераапранання: зааморфныя — «каза» («казёл»), «мядзведзь», «бусел»; антрапаморфныя — «дзед», «баба», «цыган», «цыганка», «афіцэр», «паненка», «цар», «доктар»; міфічныя — «анёл», «смерць», «д’ябал». У цяперашні час абрадавае пераапрананне папаўняецца новымі персанажамі і маскамі: Дзед Мароз, Снягурка, Чырвоная Шапачка, «міліцыянт», «прадстаўнік падатковай інспекцыі» і да т. п. Вырабляюць маскі і карнавальныя касцюмы рознымі спосабамі, выкарыстоўваючы пры гэтым традыцыйныя і сучасныя матэрыялы. Маскі плятуць з саломы і лазы; іх захоўваюць да наступнага года.

Традыцыйныя калектывы калядоўшчыкаў налічвалі да 15–20 удзельнікаў, сучасныя — нешматлікія, пераапранутыя калядоўшчыкі разыгрываюць розныя гульнявыя сюжэты. Галоўнай каляднай маскай, якая сімвалізуе багацце, ураджайнасць, дабрабыт, з’яўляецца «каза»: «Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць». Маска «казы» вырабляецца з розных падручных сродкаў і прадметаў. Галоўным атрыбутам гэтай маскі з’яўляецца вывернуты кажух (цяпер часцей за ўсё футра). Калядоўшчыкі з «казой» разыгрываюць традыцыйнае прадстаўленне са смерцю і ўваскрасеннем «казы», якое суправаджаецца абрадавымі песнямі і ў першую чаргу шырока вядомай песняй «Го-го-го, каза». Калядоўшчыкі, што ходзяць з «канём», разыгрываюць адпаведныя тэатралізаваныя сцэнкі. Пераапрануты «бусел» танчыць, доўгай дзюбай імкнецца дзюбнуць гледачоў і рассмяшыць іх. Антрапаморфныя персанажы часцей за ўсё бываюць парныя: «цыган» і «цыганка», «дзед» і «баба», «афіцэр» і «маладзіца» і да т. п.; часта яны лічацца мужам і жонкай, у іх ёсць «дзеці» (лялькі), што дазваляе калядоўшчыкам разыгрываць розныя жартоўныя сцэнкі.

Падтрымлівае функцыянаванне калядна-навагодніх абыходаў у сучаснай беларускай вёсцы, як і ў мінулым, агульнараспаўсюджанае вераванне, што прыход пераапранутых менавіта падчас Каляд прынясе ў сям’ю шчасце, здароўе, дабрабыт на ўвесь будучы год.

Сучасныя калядна-навагоднія абрады з’яўляюцца жывой актуальнай праявай святочнага народнага календара ў многіх населеных пунктах Беларусі. Так, віншавальны калядны абрад-гульня «Цары» (у 2009 г. уключаны ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА) — своеасаблівы варыянт лакальнай культурнай традыцыі аграгарадка Семежава Капыльскага раёна Мінскай вобласці. Абрад захоўвае ў сучасным выкананні многія першапачатковыя элементы і функцыі і з’яўляецца яркім прыкладам беражлівага абыходжання са святочна-абрадавай традыцыяй. У Семежава шмат моладзі, якая выступае выканаўцам, спажыўцом і носьбітам традыцыйнага абраду. Паглядзець гэты ўнікальны абрад прыязджаюць турысты з многіх рэгіёнаў Беларусі, а таксама замежныя госці.

Абыходны калядны абрад «Шчадрэц» в. Рог Салігорскага раёна Мінскай вобласці славіцца сваёй унікальнай берасцяной маскай «дзеда», аналагаў якой няма ў Беларусі.

Карнавальным цэнтрам Заходняга Палесся з’яўляецца г. Давыд-Гарадок Столінскага раёна Брэсцкай вобласці, дзе адрадзілі мясцовы абрад «Конікі», прымеркаваны да Шчодрага вечара. Галоўныя персанажы і сімвал свята — «конь» і «вершнік», якіх суправаджае ватага пераапранутых, музыканты і спевакі. Некалькі груп «конікаў» абыходзяць дамы ўсіх аднавяскоўцаў. Пасля на плошчы ля гарадской ёлкі збіраюцца мясцовыя жыхары і госці, праводзіцца агляд-конкурс гуртоў і масак, узнагароджваюцца пераможцы ў розных намінацыях.

Часам калядны калектыў арганізоўваецца стыхійна, за 2–3 гадзіны да пачатку абыходу. Калі ж ён ствараецца загадзя, то нават бывае, што яго ўдзельнікі дамаўляюцца з гаспадарамі тых дамоў, куды яны плануюць прыйсці. Гэта новая з’ява ў абрадзе калядавання сведчыць аб трансфармацыі традыцыі. Звычайна ў кожным доме імкнуцца, як і ў мінулым, як мага лепш адарыць калядоўшчыкаў. У вяскоўцаў жывыя ўяўленні аб залежнасці будучага ўраджаю ад шчодрасці іх падарункаў калядоўшчыкам. Асноўны прадмет дарэння ў беларусаў, як і ў большасці еўрапейскіх народаў, — хлеб (збожжа, мука, хлебныя вырабы), які сімвалізуе багацце і дабрабыт.

У паўночных раёнах Брэстчыны, на Віцебшчыне і Гродзеншчыне сустракаюцца абыходы калядоўшчыкаў з батлейкай, якая мае як класічную форму (адна- або двух’ярусная скрынка, у якой размяшчаюцца лялькі), так і круглую, якая сустракаецца радзей. Батлейкі ўсталёўваюць у касцёлах на Каляды, ёсць яны пры многіх нядзельных школах, Дамах культуры і клубах.

Галоўнай забавай моладзі ў калядна-навагодні перыяд былі танцы і гульні, многія адроджаны ў наш час. Так, ігрышча «Жаніцьба Цярэшкі» (адна з найбольш цікавых этнічных форм каляднага абрадавага ігрышча моладзі, якая дасягнула шлюбнага ўзросту) адноўлена ў некалькіх вёсках Лепельскага раёна Віцебскай вобласці. Асноўнае дзеянне ігрышча — падбор шлюбных пар, жаніцьба маладых — мае тут умоўны, карнавальны, гульнявы характар, уласцівы падобным абрадавым ігрышчам многіх еўрапейскіх народаў. Аднак распрацаванасць сцэнарыя «Жаніцьбы Цярэшкі» ў беларусаў, багацце песеннага, танцавальнага і музычнага кампанентаў, асаблівае ўзбуджэнне і «прынцыповасць» удзельнікаў дзейства ў выбары пары паказваюць, што для нашых продкаў гэта ігрышча было чымсьці большым, чым проста святочнай забавай. За ім хаваецца старажытны і вельмі важны для народа абрад, які рэгуляваў фарміраванне новых сямей. Утварэнне шлюбных пар адбывалася па ўзаемнай сімпатыі маладых людзей, адсюль і энтузіязм моладзі, і ўстойлівая захаванасць гэтага абраду ва ўрбанізаваным грамадстве.

Зімовыя калядна-навагоднія святы завяршае Вадохрышча. Вадохрышчанская вада (асвячоная ў гэты дзень у храмах ці нават набраная з адкрытых крыніц) лічыцца святой, яе захоўваюць у сям’і як абярэг на працягу ўсяго года, выкарыстоўваюць для лячэння хвароб і збавення ад няшчасцяў. Яловыя галінкі таксама бяруць дадому для абароны дома і сядзібы ад навальніцы і пажару. У касцёлах асвячаць ваду, як у праваслаўных, сталі толькі ў апошнія 15–20 гадоў (6 студзеня). Падчас імшы ў каталікоў асвячаецца таксама мел, якім гаспадары пішуць на дзвярах сваіх дамоў і пабудоў 3 крыжы або першыя літары (часцей лацінскія) імёнаў трох каралёў/вешчуноў, якія першымі прыйшлі пакланіцца нованароджанаму Ісусу: С, М, В (Каспар, Мельхіёр і Балтазар).

Па традыцыі ў некаторых населеных пунктах 20/21 студзеня святкуюць «Провады Каляд», калі матэрыяльнае ўвасабленне свята (сноп, пудзіла, барана, гаршчок з кашай) выправаджваюць за межы вёскі, што суправаджаецца песнямі, карагодамі, спальваннем леташніх атрыбутаў. Напрыклад, у Бярэзінскім раёне Мінскай вобласці рытуал «провадаў» вядомы пад назвай «Цягнуць Каляду на дуба». Існуе некалькі варыянтаў выканання гэтага абраду.

Аб папулярнасці і асаблівым статусе Каляд у беларусаў сведчыць той факт, што шэраг звычаяў унесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: «Цары» (аграгарадок Семежава Капыльскага раёна Мінскай вобласці), «Шчадрэц» (в. Рог Салігорскага раёна Мінскай вобласці), «Конікі» (г. Давыд-Гарадок Столінскага раёна Брэсцкай вобласці), «Жаніцьба Цярэшкі» (Лепельскі раён Віцебскай вобласці), «Куры» (вёскі Дзмітраўка, Віркаў і аграгарадок Нясята Клічаўскага раёна Магілёўскай вобласці).

Стрэчанне Гасподняе (Стрэчанне, Грамніцы) — каляндарнае свята, якое мае пастаянную дату: адзначаецца каталікамі 2 лютага, праваслаўнымі — 15 лютага. Свята ўстаноўлена ў памяць аб сустрэчы Немаўляткі Хрыста ў храме са старцам Сімяонам і Ганнай-прарочыцай. У народзе назву свята тлумачылі сустрэчай зімы і лета. У гэты дзень у цэрквах (касцёлах) асвячаюцца васковыя свечкі, яны называюцца грамнічныя (стрэчанскія). Грамнічная свечка займае значнае месца сярод рытуальных сакральных прадметаў, якія выкарыстоўваюцца сучаснымі жыхарамі Беларусі ў разнастайных абрадавых, ахоўных, магічных, лячэбных мэтах. Паводле народных поглядаў яна дзейсна дапамагае ад навальніцы і пажару, абараняе дом і сям’ю ад ўсялякага зла.

У некаторых сельскіх клубах і школах, фальклорна-этнаграфічных калектывах на Грамніцы праводзіцца тэатралізаванае прадстаўленне «Зіма з летам сустрэлася», аснову якога складае драматычны канфлікт — сустрэча зімы з летам, увасобленых у антрапаморфныя маскі «зімы» і «лета». Вядомы інсцэніроўкі з выкарыстаннем свечак. Падчас свята выконваюцца веснавыя абрадавыя песні, гульні, карагоды, праводзяцца конкурсы, атракцыёны.

Масленіца — традыцыйнае рухомае каляндарнае свята на мяжы зімовага і веснавога цыклаў. У савецкі час масленічныя святы называліся часцей за ўсё «Провады рускай зімы» і дапасоўваліся да апошняй нядзелі лютага. У Беларусі заўважны зварот да мясцовых традыцый. Масленіца часткова дэсакралізавана, свята амаль страціла ранейшыя функцыі спрыяння пладавітасці людзей і зямлі, а на першае месца выйшаў рэкрэатыўна-забаўляльны аспект. Да Масленіцы прымеркавана адроджаная абрадавая гульня «Пахаванне дзеда» (пачатак Масленіцы), якая разыгрываецца ў в. Маскаляняты і аграгарадку Даўгаполле Гарадоцкага раёна Віцебскай вобласці.

Да абраду рабілі пудзіла «дзеда» ў натуральны рост, клалі яго на лаву і аплаквалі, як нябожчыка. У гэтай карнавальнай гульне смех чаргуецца з плачам. У парадыйных галашэннях «дзеда» характарызуюць як п’яніцу, абжору, аматара пагуляць. У вобразе «дзеда» персаніфікуюцца і матэрыяльна ўвасабляюцца «мясныя запусты» («Дзед падавіўся косткай»). «Пахаванне дзеда» не мае дакладных аналагаў у іншых рэгіёнах Беларусі. Як і іншыя еўрапейскія масленічныя персанажы-сімвалы (тыпу Бахуса або Карнавалу), «дзед», часам з імем Сідорка, увасабляе сытасць, задавальненне, пераяданне і іншыя тыпова карнавальныя рысы. Гарадоцкая гульня арганічна і прыгожа ўпісвае беларускую каляндарную абраднасць у еўрапейскую традыцыю і ў той жа час сцвярджае ўнікальнасць і асаблівасць самой лакальнай формы правядзення гульні.

Мэта гульні — паўплываць на будучы добры ўраджай. Пры ўсёй смехавай атмасферы абрадавай гульні постаць «дзеда» надзвычай багатая і змястоўная. Гэта вобраз як прадстаўнік сакральнага свету, які падчас карнавальнага свята атрымлівае права на своеасаблівыя рытуальныя паводзіны, парушае звычайныя штодзённыя маральна-этычныя нормы, разбурае агульнапрынятыя сацыяльныя каштоўнасці, праяўляе агрэсію і разбуральныя схільнасці, што стварае на час умоўную сітуацыю абсалютнай перавернутасці ўсяго звыклага ўкладу жыцця-быцця, свабоды ад клопатаў. Менавіта такое панаванне «свету антыкультуры» ў дні Масленіцы і з’яўляецца агульным момантам і для традыцыйнага беларускага маскіравання, і для еўрапейскага і лацінаамерыканскага карнавалаў.

Самым рытуальна распрацаваным і напоўненым песенным суправаджэнннем з’яўляецца веснавы перыяд. Актывізавалася правядзенне шэрага веснавых свят, пры гэтым забываюцца асобныя лакальныя традыцыі, слабее магічны складнік бытавога ўкладу жыцця і земляробчых практык. Паменшылася роля невялікіх свят, так званых прысвяткаў — дзён святых Аляксея, Агаты, Еўдакіі, Сарокаў і інш. Арганізацыя больш буйных свят пры падключэнні работнікаў сферы культуры выйшла за рамкі сямейнай ці нават вулічнай прасторы, заняла тэрыторыю сельсавета або раёна. На фоне такіх масавых святкаванняў вылучаюцца ўстойлівыя лакальныя традыцыі, якія дэманструюць асаблівую міфалагічную, рэлігійную глыбіню і сацыяльна-грамадскую значнасць. Сярод іх усходнепалескі «Тураўскі карагод» у в. Пагост Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці (карагод, шэсце і абыход нівы). Рыхтавалі своеасаблівы сцяг — чырвоныя хусткі або фартухі на граблях. У іншых вёсках збіраліся ў адну хату, дзе пяклі асаблівы каравай. Шэсце з абразом Найсвяцейшай Багародзіцы, караваем і граблямі з фартухом праходзіць праз сімвалічныя «вароты», створаныя з ручнікоў, і накіроўваецца за вёску, каб «праславіць Юр’я» і папрасіць у Бога благаслаўлення «на буйное жыта, на цёплае лета». У 2019 г. абрад уключаны ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА.

У заходніх раёнах Беларусі на першы план выйшаў жывёлагадоўчы аспект юр’еўскай абраднасці. Статус нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь атрымаў абрад «Юр’е» з в. Ахонава Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобласці, дзе асноўнай тэмай з’яўляецца ўшанаванне маладых сямей.

Самае яркае свята веснавога цыкла — Вялікдзень, якому папярэднічае саракадзённы Вялікі пост. Апошні тыдзень перад Вялікаднем носіць назву Страсная сядміца, кожны дзень асаблівы, мае свае правілы, прырода і чалавек рыхтуюцца да святкавання Уваскрэсення Ісуса Хрыста. Беларускі велікодны комплекс захаваў і шэраг адметных матываў, характэрных для навалецця, праслаўлення новага веснавога сонца і вясны («Вясна красна на ўвесь свет!»), наступлення чарговага земляробчага цыкла.

Папярэднічае Вялікадню Вербная нядзеля, калі ў храме асвячаюцца галінкі вярбы. Па вяртанні з храма дадому гэтымі галінкамі злёгку сцябаюць людзей (і перш за ўсё дзяцей) і жывёл. Дзеянне суправаджаецца адмысловымі прыгаворамі, сэнсавым лейтматывам якіх становіцца пажаданне здароўя: «Не я б’ю, вярба б’е, уставай рана, не лянуйся, вазьмі лапці і абуйся, гані валоў на расу, пячы, маці, каўбасу». Гэты звычай мае глыбокую і складаную гісторыю. Галінкі вярбы як сімвал пладавітасці, жыццёвай сілы здаўна выкарыстоўваліся і ў прадукавальнай магіі, і ў рытуалах як абярэг ад хвароб і няшчасцяў. У хрысціянскай традыцыі вярба сімвалічна замяніла пальму, якой віталі Ісуса Хрыста пры яго ўваходзе ў Іерусалім. Асвячоная вербачка лічыцца надзейным абярэгам хаты ад навальніцы, маланкі. Беларусы-каталікі вырабляюць да Вербнай нядзелі прыгожа аздобленыя так званыя пальмы.

Чацвер напярэдадні Вялікадня (Чысты чацвер) суправаджаецца звычаямі, абрадавымі дзеяннямі, прыкметамі і павер’ямі, якія групуюцца вакол ідэі ачышчэння, чысціні душы і цела і парадку ў навакольнай жыццёвай прасторы. У суботу звычайна ідзе падрыхтоўка да святкавання, пякуць кулічы, фарбуюць яйкі. Чырвонае яйка — адзін з галоўных атрыбутаў велікоднага стала. Яйка ў міфапаэтычнай традыцыі славян асэнсоўвалася як пачатак усіх пачаткаў, як сімвал адраджэння і аднаўлення жыцця, пладавітасці і жыццёвай сілы. Асвечаныя ў храме яйкі, а таксама кулічы, мясныя вырабы — галоўная рытуальная ежа на Вялікдзень, яны і галоўны дар у валачобным абрадзе; яйкі на Радаўніцу прыносяць на магілы.

Існаваў і звычай рыхтаваць да Вялікадня новую вопратку. Лічылася, што на Вялікдзень памерлыя таксама мелі патрэбу ў новым адзенні, сімвалічнай заменай яго станавіліся фартушкі і стужкі, якія прывязвалі да крыжоў на магілах. Ва Усходнім Палессі захаваўся абрад пераапранання да Вялікадня запаветных каменных крыжоў. Традыцыя шанавання «каменных дзевачак» у в. Данілевічы Лельчыцкага раёна Гомельскай вобласці атрымала статус гісторыка-культурнай каштоўнасці. Існуе звычай прыносіць дадому з царквы пасля службы (у Чысты чацвер ці Усяночную) новы агонь.

Абавязковыя складнікі святкавання Вялікадня ва ўсе часы — Велікодная Усяночная, асвячэнне ежы і наступнае сямейнае разгавенне. Склаліся царкоўна-грамадзянскія формы святкавання Вялікадня: праходзяць велікодныя фестывалі, у музеях арганізуюцца выставачныя экспазіцыі майстроў дэкаратыўна-прыкладной творчасці «Велікодныя матывы», выставы кніг-перакладаў Бібліі. Праводзяцца конкурсы малюнкаў і вырабаў «Велікодны сувенір», літаратурныя цыклы.

Захоўваюцца лакальныя велікодныя традыцыі. Да прыкладу, валачобны абрад на Падзвінні — абыход двароў аднавяскоўцаў з выкананнем спецыяльных песень (сапраўднага эпасу селяніна-земляроба), у якіх усе святыя разам з Богам збіраюцца ў гаспадарскім двары для пажадання будучага дабрабыту і зацвярджэння гармоніі ў свеце.

У аграгарадку Бездзеж Драгічынскага раёна Брэсцкай вобласці на першы дзень Вялікадня праводзіцца абрадавы карагод «Стрылка» — арыгінальная лакальная абрадавая з’ява мясцовага народнага календара, дзе рэалізуюцца ўніверсальныя каляндарныя матывы навалецця.

У аграгарадку Маркава Маладзечанскага раёна Мінскай вобласці праводзіцца абрадавае дзейства «Лука»: удзельнікі становяцца ў круг, бяруцца за рукі і водзяць карагод, у цэнтры якога знаходзяцца хлопцы або маленькія дзеці. Карагод абыходзіць усіх удзельнікаў, якія знаходзяцца ў цэнтры, пры гэтым вымалёўваецца як бы змейка.

Свята Вялікадня патрабавала абсалютнай цэласнасці соцыуму — як у жывой, так і мёртвай яго частках. Наведванне могілак і хрыстосаванне з памерлымі сімвалічна замацавала нябожчыкаў як паўнапраўных членаў соцыуму. У Ганцавіцкім раёне Брэсцкай вобласці існуе звычай званіць у званы, чым «будзяць памерлую радню», і абыходзіць магілы ўсіх сваіх родных, праліваючы салодкую ваду на кожную і пакідаючы велікодныя прысмакі. Ніколі не перапыняў свайго бытавання і існуе дагэтуль светлы і велічны звычай беларусаў наведваць памерлых у адзін з дзён велікоднага часу — у сам Вялікдзень, у першы чацвер пасля Вялікадня (Наўскі вялікі дзень, Вялікдзень мёртвых) або на Радаўніцу — 9‑ы дзень пасля Вялікадня.

Радаўніца ў беларусаў — асноўны памінальны веснавы дзень. Тэрыторыя бытавання Радаўніцы значна пашырылася ў тыя рэгіёны Беларусі, дзе ў мінулым былі іншыя, вызначаныя лакальнай традыцыяй, памінальныя дні. У 1991 г. Радаўніца ўключана ў афіцыйны каляндар святочных і памятных дзён Рэспублікі Беларусь і з’яўляецца непрацоўным днём. Вялікую ролю ў прапагандзе гэтага памінальнага дня адыгрываюць СМІ. Адзін дзень у годзе, на Радаўніцу, дазволена наведванне могілак у зону адсялення і адчужэння пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Паважлівае стаўленне да памяці памерлых, захоўванне духоўнага кантакту з продкамі — адзін з самых паказальных элементаў традыцыйнай духоўнай культуры беларусаў.

У натуральных умовах яго бытавання захаваўся абрад «Ваджэнне і пахаванне стралы» з в. Казацкія Балсуны і аграгарадка Стаўбун Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці. Абрад праводзіцца на 40‑ы дзень пасля Вялікадня — у чацвер, у дзень, калі Праваслаўная царква адзначае Ушэсце Гасподняе. Жанчыны ў святочнай вопратцы збіраюцца ў цэнтры вёскі і водзяць карагоды. Потым удзельніцы карагода шарэнгамі і са «стрэльнымі» песнямі, трымаючы адзін аднаго пад рукі, ідуць да жытняга поля. Абрад праводзіцца з мэтай адвесці «грамавую стралу» ад вёскі, пазбегнуць веснавых грому, маланкі і пажараў.

Завяршэнне веснавога і пачатак летняга цыкла каляндарных свят на Беларусі, як і ва ўсіх усходніх славян, суправаджалася траецка-русальнай абраднасцю, аснову якой складалі культ расліннасці, культ продкаў, забеспячэнне будучага ўраджаю. Раней гэтае свята было прымеркавана да завяршэння веснавых палявых работ. Па хрысціянскім календары гэта Дзень Святой Тройцы (Пяцідзясятніцы) у праваслаўных і Дзень Спаслання Святога Духа ў каталікоў, святкуецца на 50‑ы дзень пасля Вялікадня. Існуе звычай упрыгожваць напярэдадні свята свае сядзібы і дамы зялёнымі галінкамі клёну, бярозы, ліпы. Траецкую зеляніну спальваюць. Пасля Тройцы (Спаслання Святога Духа) з панядзелка пачынаецца русальны тыдзень, які ў беларусаў асацыіраваўся з вераваннямі ў русалак. У Заходнім Палессі на Тройцу праводзяць абрад «Ваджэнне куста» («Куст»). Абраная на гэтую ролю дзяўчына апранае на сябе «куст» з кляновых, бярозавых або ліпавых галінак. Дзяўчаты разам з «кустом» здзяйсняюць абрадавы абыход усіх хат вёскі, спяваюць абрадавыя песні, у якіх славяць гаспадароў і іх сем’і, жадаюць здароўя і багатага ўраджаю.

Русальная традыцыя ў беларусаў вельмі насычаная (уключае рытуальна-абрадавыя дзействы, песні, замовы, паданні, павер’і пра русалак). У аграгарадку Вялікі Бор Хойніцкага раёна Гомельскай вобласці «Провады русалкі» («Русалка») тыпалагічна суадносяцца з іншымі русальнымі проваднымі рытуаламі. Дзяўчыну-«русалку» прыбіраюць у зеляніну, апранаюць вянок і ў суправаджэнні песень праводзяць па вёсцы ў напрамку нівы, дзе яе ўбранне разрываюць на часткі і нясуць на свае агароды, каб абараніць пасевы ад шкоднікаў. Саму «русалку» з шумам і крыкамі гоняць у поле.

У Чашніцкім раёне Віцебскай вобласці падчас абраду «Розыгры» (уключаны ў Рэестр гісторыка-культурнай спадчыны як і «Провады русалкі») па вёсцы праносяць вялізны вянок і ідуць да могілак, дзе паміж магіламі з’яўляецца пераапранутая «русалка» і палохае ўдзельнікаў абраду.

Некаторыя архаічныя традыцыі працягваюць існаваць ці былі адроджаны, у т. л. сярод беларусаў-каталікоў. Абрад «Намёткі», які праводзіцца на Зялёныя Свёнткі (Дзень Сашэсця Святога Духа ў каталікоў) у в. Папшычы Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці, быў усталяваны па абяцанні як падзяку Богу за дапамогу жыхарам канкрэтнага населенага пункта пры ўзнікненні крызісных сітуацый — эпідэмій, мора, засухі і інш. Першапрычынай узнікнення гэтага абраду ў пачатку ХХ ст. было выратаванне вёскі ад павальнай хваробы. Вяскоўцы за адну ноч выткалі аброчную тканіну (намётку) і з гэтай намёткай, чытаючы малітвы, здзейснілі хрэсны ход вакол вёскі, пасля чаго хвароба адступіла. Аброчныя традыцыі беларускага народнага календара працягваюцца і ў абрадзе «Намскі (Наўскі) Вялікдзень», які праводзіцца ў чацвер пасля Вялікадня ў аграгарадку Аброва Івацэвіцкага раёна Брэсцкай вобласці.

Купалле — адно з самых значных традыцыйных свят беларусаў, якое прысвечана перыяду летняга сонцастаяння. У мінулым святкавалася ў самую кароткую летнюю ноч з 23 на 24 чэрвеня, у цяперашні час гэтай даты прытрымліваюцца беларусы-каталікі, праваслаўныя беларусы адзначаюць Купалле ў ноч з 6 на 7 ліпеня. Купальскі абрадавы комплекс беларусаў уключае звычаі, прадметы-атрыбуты, народныя светапоглядныя ўяўленні, веды, вераванні. Дзяўчаты плятуць купальскія вянкі, якія выкарыстоўваюць для варажбы, гульняў і карагодаў. Многія вяскоўцы і гараджане збіраюць лекавыя травы (купалка, святаяннік, палын, мята, рамонак, валошкі, чабор). Галоўным і самым урачыстым дзействам купальскай ночы з’яўляецца купальскае вогнішча. Моладзь напярэдадні збірае для яго старызну, траецкую зеляніну, увечары ладзіць шэсце па вёсцы, запрашаючы ўсіх жыхароў на свята. Паводле традыцыйных вераванняў беларусаў, хто не пойдзе святкаваць Купалле, таго напаткае няшчасце. Месца купальскага вогнішча, як правіла, гэта ўзвышша за вёскай, бераг ракі ці возера, скрыжаванне дарог. Запальваюць вогнішча з захадам сонца. На высокім шасце падымаюць запаленае кола. Вакол купальскага вогнішча ўсю ноч водзяць карагоды, спяваюць песні, танчаць, скачуць праз агонь. Толькі ў купальскую ноч можна знайсці ў лесе незвычайную кветку — «папараць-кветку», якая, паводле вераванняў, цвіце адзін раз у год у гэту ноч. Той, хто знойдзе папараць-кветку, будзе шчаслівым і багатым, будзе разумець мову звяроў, птушак, дрэў. Удзельнікі свята сустракаюць усход сонца, купаюцца, каб набрацца сіл і здароўя на ўвесь год.

У гарадах святкаванне Купалля ператварылася ў тэатралізаванае прадстаўленне з некаторымі знешнімі атрыбутамі традыцыйнай купальскай абраднасці: запальванне рытуальнага агню, шэсці з факеламі, карагоды, купальскія песні, спаленне пудзілаў Купалы/Марэны і інш. Свята Купалле (Свята сонца, Купальскае кола) праводзяць многія музеі, аграсядзібы, спартыўна-забаўляльныя цэнтры.

Да традыцыйных каляндарных свят беларусаў прымяркоўваецца правядзенне многіх фальклорна-этнаграфічных фестываляў. У Гродне штогод з 4 сакавіка 2003 г. праходзіць рэспубліканская выстава-кірмаш народных майстроў «Казюкі», у памяць святога Казіміра — апекуна майстроў і рамеснікаў, а таксама моладзі. Тут традыцыйна прадстаўлены вырабы народных майстроў, выкананыя ў самых розных тэхніках і відах творчасці: жывапіс, графіка, салома- і лозапляценне, вышыўка, разьба па дрэве, кавальскія вырабы, кераміка, роспіс па шкле, мастацкая апрацоўка скуры, фларыстыка.

Актывізуюць цікавасць да традыцыйнай культуры, у т. л. да каляндарных свят, звычаяў і абрадаў, фестываль «Аўгустоўскі канал у культуры трох народаў» (беларусы, палякі і літоўцы), фестываль фальклору «Вяртанне да вытокаў» у Гродзенскім раёне, фестываль абрадаў і рамёстваў «Скарбы Гродзеншчыны» ў г. Ліда і аграгарадку Гудзевічы Мастоўскага раёна Гродзенская вобласці і інш.

У аграгарадку Александрыя Шклоўскага раёна Магілёўскай вобласці ў пачатку ліпеня праходзіць рэспубліканскае свята «Купалле» («Александрыя збірае сяброў»). Дзяўчаты плятуць вянкі з духмяных траў і кветак, затым пускаюць іх па рацэ, каб паваражыць пра свой лёс, гарыць купальскае вогнішча, гучаць песні, водзяць карагоды, масавыя купанні ў рацэ, скачкі праз вогнішча — так адзначаюць ноч на Івана Купалу ў Александрыі.

Правядзенне многіх фестываляў накіравана на адраджэнне і захаванне абрадавых, песенных, танцавальных традыцый беларускага народа. Гэта фестываль «Брацкая свечка» ў Столінскім раёне Брэсцкай вобласці, фестываль фальклорнага мастацтва «Сугалоссе» ў аграгарадку Ананчыцы Салігорскага раёна Мінскай вобласці, абласны фестываль фальклорна-этнаграфічнага мастацтва «Талакуха на Бярэсці», фестываль «Браслаўскія зарніцы» (мэта якога — адраджэнне народных традыцый у новых сацыякультурных умовах); свята «Квітней, Глыбоччына» (прапагандуе і развівае традыцыі народнай творчасці і рамёстваў); фестываль харэаграфічнага мастацтва «Сожскі карагод» у Гомелі і многія іншыя. Фестываль этнакультурных традыцый «Покліч Палесся» (праводзіцца раз у 2 гады ў аграгарадку Ляскавічы Петрыкаўскага раёна Гомельскай вобласці) дэманструе захаванасць традыцыйнай культуры Гомельшчыны і ўсёй Беларусі, спрыяе развіццю культурнай, эканамічнай і турыстычнай сфер.

Рэспубліканскі фестываль фальклорнага мастацтва «Берагіня», які з 1998 г. праходзіць у г. п. Акцябрскі Гомельскай вобласці, таксама быў прымеркаваны да свята Купалле. Яго галоўнай задачай з’яўляецца прыцягненне ўвагі грамадскасці да праблем выхавання падрастаючага пакалення сродкамі традыцыйнага народнага мастацтва. Сталі традыцыйнымі святы «Рудабельскае Купалле» і «Рудабельскі кірмаш», майстар-класы па народных спевах, танцах.

Абрады зажынак і дажынак, цесна звязаныя з земляробчым календаром, і ў сучасны перыяд падтрымліваюць векавыя ідэалы працавітасці беларусаў, дэманструюць высокую ролю прафесіі хлебаробаў і прызнанне іх заслуг на дзяржаўным узроўні. Сакральны статус хлеба ў беларусаў вельмі высокі, таму праца па яго вырошчванні напаўнялася і пазаўтылітарным сэнсам, а ўласна жніво станавілася адным з самых адказных момантаў у жыцці земляробаў. Дажынкі ў беларусаў з даўніх часоў азначалі канец жніва, гарачай уборачнай пары і цяжкай працы, таму і святкаваліся заўсёды з размахам. У апошні дзень жніва на полі збіралася талака — добраахвотныя памочнікі, сярод якіх былі сваякі, сябры, суседзі. Гэтая традыцыя аказалася жыццяздольнай, і з 1996 г. дажынкі праводзяцца кожную восень як Рэспубліканскі фестываль-кірмаш працаўнікоў вёскі. Дажынкі праходзяць у раённых і абласных цэнтрах, каб у святкаванні удзельнічала як мага больш непасрэдных працаўнікоў жніва. Свята аб’ядноўвае сучасную традыцыю праслаўлення лепшых работнікаў з народнымі абрадамі заканчэння жніва, збору ўраджаю. Праходзяць канцэрты і выставы народнай творчасці, дэманструецца сельскагаспадарчая прадукцыя і тэхніка. На фестываль збіраюцца фальклорныя калектывы і народныя танцавальныя і музычныя ансамблі, дэманструюць свае вырабы майстры-рамеснікі.

У жніўні беларусы святкуюць Спасы. Першы Спас (Макавей, Спас Мядовы) адзначаецца 14 жніўня. У гэты дзень у цэрквах асвячаюцца мёд, садовыя кветкі. У прыродзе ўжо назіраюцца прыкметныя змены: «Іспас — пайшло лета ад нас». З гэтага дня пачынаецца двухтыднёвы пост («спасаўка»), які працягваецца да 28 жніўня. Другі Спас (Яблычны Спас, Іспас; у царкоўным календары гэта Праабражэнне Гасподняе) праваслаўныя адзначаюць 19 жніўня, каталікі — 6 жніўня. У храмах асвячаюць гародніну і садавіну, ваду. У беларусаў было прынята да гэтага дня ўстрымлівацца ад ужывання яблыкаў тым, у каго памерлі дзеці, бо згодна з легендай на тым свеце на Спаса Бог або Божая Маці раздаюць дзецям яблыкі, нічога не дастаецца, тым, чые бацькі парушылі забарону, і яны плачуць.

У культуры кожнага народа ёсць звычаі ці абрады, якія надзейна захоўваюць важкія для гэтай культуры сакральныя сэнсы і ў даволі ўстойлівай форме праносяць свой змест праз стагоддзі. Пераважна на ўсходзе краіны распаўсюджаны ўнікальны абрад «Свечка», які мае глыбокія карані, узыходзіць да паганскіх культаў, аднак на працягу свайго існавання арганічна ўключыў хрысціянскія ідэі і ў такім цэласным, багатым светапогляднымі алюзіямі выглядзе дажыў да нашых дзён. Бытуюць Міхайлаўскія, Мікольскія, Варварынскія свечкі, радзей Калядныя, Траецкія. «Свечкай» называюць абраз святога-патрона, уласна свечку і абрад яе пераносу, які прымяркоўваецца да дня ўшанавання таго ці іншага святога. Абрад складаецца з падрыхтоўкі вялікай васковай свечкі, якая прысвячалася святому-патрону, калектыўнага набажэнства (малення) яго іконе і сумеснай трапезы ў складчыну. Праводзіліся 2 урачыстых застоллі — у доме, дзе святыня знаходзілася раней, і там, куды пераносілася. Абавязковымі атрыбутамі свечкі і ўсяго шэсця з’яўляюцца хлеб/жыта, свечкі і ручнікі. Свечка — гэта калектыўны аброк, сродак забеспячэння сабе здароўя і дабрабыту на наступны год. У абрадзе дахрысціянскае і хрысціянскае складаюць непарыўнае цэлае, штучнае размежаванне якіх пагражае самому існаванню традыцыі. Абрад звязаны як з каляндарнымі, так і сямейна-радавымі абрадамі, выяўляе агульныя элементы з рытуаламі шанавання продкаў.

Найважнейшы дзень у памінальным гадавым цыкле беларускага народнага календара разам з Радаўніцай — восеньскія Дзяды. Іх правядзенне прымеркавана ў праваслаўных да Дзмітрыеўскай бацькоўскай суботы (апошняя субота напярэдадні дня вялікапакутніка Дзмітрыя Салунскага — 8 лістапада), у каталікоў да Задушнага дня — 2 лістапада. У народным светапоглядзе Сусвет падзяляецца на дзве часткі, два светы — гэта свет, дзе жыве сам чалавек, і той свет, дзе знаходзяцца загадкавыя звышнатуральныя сілы, духі, памерлыя продкі. На Радаўніцу і Дзяды гэтыя два светы як бы часова аб’ядноўваюцца, жывыя маюць зносіны з продкамі пры дапамозе пэўных знакаў-сімвалаў. Зафіксаваны сотні варыянтаў запрашэнняў дзядоў: «Святыя дзяды, хадзіце да нас. І старыя, і малыя, і тыя, каму не к каму ісці, і тыя, хто ў гэтых мясцінах жываў, хлеба-солі ядаў».

Па традыцыйных уяўленнях, каб задобрыць продкаў, неабходна прыгатаваць шмат страў для памінальнага стала і ў першую чаргу куццю, абавязкова запрасіць усіх продкаў на вячэру. Пасля завяршэння памінальнай вячэры прынята са стала нічога не прыбіраць, стравы накрываюць абрусам і пакідаюць на ноч. У народнай культуры беларусаў, народным светапоглядзе Дзяды і Радаўніца (найбольш архаічныя і складана арганізаваныя фрагменты традыцыйнай культуры) адносяцца да абавязковых рытуалаў, выкананне якіх захоўвае ўстойлівасць свету, стабільнасць жыццёвага ўкладу. У Рэспубліцы Беларусь 2 лістапада вызначаны як Дзень памяці.

Каляндарная абраднасць у яе адзінстве і лакальнай разнастайнасці —унікальны феномен беларускай этнічнай культуры, які найбольш рэльефна адлюстроўвае традыцыйны светапогляд, адаптацыйныя механізмы рытуальнага самарэгулявання традыцыйнай супольнасці; і ў той жа час гэта даволі адкрытая сістэма, здольная прыстасоўвацца да сучасных умоў і развівацца. Традыцыйная каляндарная абраднасць жыццястойкая і разнастайная. Актывізацыя мясцовай лакальнай субкультуры звязана з аб’яднаннем лакальных і агульнабеларускіх традыцый, якія накіраваны на канкрэтнага чалавека ў непасрэдным асяроддзі яго жыццядзейнасці. Традыцыйныя каляндарныя святы беларусаў валодаюць значным духоўна-маральным і выхаваўчым патэнцыялам, іх захаванне і ўключэнне ў сучаснае жыццё грамадства служыць мэтам выхавання патрыятызму, працавітасці, сумленнасці, пачуцця беражлівых адносін і любові да прыроды, роднай зямлі. Распрацоўваюцца інавацыйныя формы захавання і адраджэння каляндарных традыцый святкавання, актывізуецца працэс уключэння ў сучасную гарадскую культуру традыцыйных вобразаў, сюжэтаў, абрадаў, стварэння на іх аснове лакальных турыстычных брэндаў. Узрастае роля культурна-забаўляльных і адукацыйных устаноў па рэканструкцыі святочна-абрадавай культуры, а таксама фальклорна-этнаграфічных фестываляў у сучасным функцыянаванні каляндарных свят і абрадаў беларусаў.

Захаванню і функцыянаванню каляндарных свят і абрадаў у сучасных умовах у значнай ступені садзейнічае дзяржаўная палітыка Рэспублікі Беларусь. Сярод галоўных напрамкаў фарміравання ў незалежнай Рэспубліцы Беларусь новай каляндарнай сістэмы — выкарыстанне нацыянальных святочных традыцый, сінтэз прыродна-гаспадарчага і хрысціянскага календароў, а таксама актуалізацыя рэгіянальных/лакальных субкультур. У сучасных умовах культурная спадчына з’яўляецца адным з найважнейшых фактараў устойлівага развіцця краіны і сацыяльнай стабільнасці грамадства. Найбольш спрыяльныя ўмовы для функцыянавання каляндарнай абраднасці ёсць там, дзе захаваліся да нашых дзён традыцыйныя формы сацыякультурнай і гаспадарчай дзейнасці беларусаў.

Праведзена вялікая работа па выяўленні і інвентарызацыі аб’ектаў, складаецца адзіны Дзяржаўны спіс аховы гісторыка-культурных матэрыяльных і нематэрыяльных каштоўнасцей. Створана электронная база даных Нацыянальнага інвентару нематэрыяльнай спадчыны і сайт «Жывая спадчына Беларусі» (www.livingheritage.by) з мноствам фота-, відэа-, аўдыяматэрыялаў. Статус гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь прысвойваецца найбольш прыкметным з’явам духоўнай культуры народа, аснову іх якраз і складаюць каляндарныя святы і абрады.

У Рэспубліцы Беларусь існуе рэальная патрэба грамадства ў засваенні нацыянальных традыцый святочна-абрадавай культуры як найважнейшай поліфункцыянальнай каштоўнаснай парадыгмы сучаснага сацыякультурнага асяроддзя. Традыцыі святочна-абрадавай культуры — гэта цэласная, разнастайная, поліфункцыянальная, сінкрэтычная этнакультурная з’ява, абумоўленая рэгіянальнай спецыфікай, якая ўяўляе сабой сукупнасць ведаў, каштоўнасцей, норм і ўзораў жыццядзейнасці беларускага народа.