На 1.1.2024 г. сістэма ААПТ Рэспублікі Беларусь уключае 1 335 тэрыторый, у т. л. адзін запаведнік, 4 нацыянальныя паркі, 374 заказнікі (з іх 99 рэспубліканскага і 275 мясцовага значэння), 956 помнікаў прыроды (з іх 322 рэспубліканскага і 634 мясцовага значэння). Агульная плошча ААПТ складае амаль 1,9 млн га, або 9,1 % тэрыторыі краіны, што адпавядае ўстаноўленаму паказчыку нацыянальнай бяспекі ў экалагічнай сферы (не менш як 8 %).

У адміністрацыйна-тэрытарыяльным разрэзе найбольшая плошча ААПТ у Брэсцкай вобласці (амаль 496 тыс. га, або 15,1 % плошчы вобласці), найменшая — у Магілёўскай (каля 134 тыс. га, або 4,6 % плошчы вобласці). У сталіцы функцыянуюць 2 заказнікі і 10 помнікаў прыроды, якія займаюць плошчу 0,6 тыс. га, што складае 1,7 % тэрыторыі горада.

Гэтыя тэрыторыі насяляюць каля 80 % выяўленых папуляцый рэдкіх і якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення відаў дзікарослых раслін і дзікіх жывёл, якія ўключаны ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь. Схема размяшчэння ААПТ Рэспублікі Беларусь на 1.1.2023 г. прыведзена на рыс. 1.

У структуры ААПТ прадстаўлены разнастайныя лясныя (каля 58 %), балотныя (каля 20 %), лугавыя (каля 17 %) экасістэмы і экалагічныя сістэмы ўнутраных вод — даліны рэк, азёрныя вадаёмы, крыніцы і вытокі рэк (каля 5 %).

Каштоўнасць біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці Беларусі, а таксама роля сістэмы ААПТ у захаванні прыродных комплексаў і аб’ектаў прызнаны на міжнародным узроўні. Бярэзінскі біясферны запаведнік, Нацыянальны парк «Белавежская пушча» і заказнік рэспубліканскага значэння «Прыбужскае Палессе» маюць статус біясферных рэзерватаў ЮНЕСКА.

У маі 2003 г. аб’яўлены рэспубліканскі заказнік «Прыбужскае Палессе» на плошчы амаль 8 тыс. га, у снежні прынята рашэнне аб стварэнні на яго базе аднайменнага біясфернага рэзервату, але з плошчай крыху больш за 48 тыс. га. У снежні 2004 г. ЮНЕСКА ўключыла гэты біясферны рэзерват у Сусветную сетку біясферных рэзерватаў з выдачай адпаведнага дыплома.

У 2012 г. Міжнародным каардынацыйным саветам праграмы ЮНЕСКА «Чалавек і біясфера» на тэрыторыі трох краін (Беларусі, Польшчы і Украіны) аб’яўлены трансгранічны біясферны рэзерват «Заходняе Палессе». З боку Беларусі ў склад гэтай тэрыторыі поўнасцю ўключаны біясферны рэзерват «Прыбужскае Палессе».

Частка тэрыторыі Нацыянальнага парку «Белавежская пушча» ўключана ў Спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Нацыянальны парк «Белавежская пушча» і Бярэзінскі біясферны запаведнік узнагароджаны дыпломамі Савета Еўропы для ААПТ.

Акрамя таго, з 26 водна-балотных угоддзяў міжнароднага значэння (Рамсарскіх тэрыторый) 25 маюць нацыянальны статус ААПТ; з 53 «Тэрыторый, важных для птушак» (Important Bird Areas, IBA) 43 поўнасцю або часткова ўваходзяць у ААПТ; з 11 ключавых батанічных тэрыторый 9 маюць нацыянальны прыродаахоўны статус.

Значная частка ААПТ Беларусі ўключана ў склад «Ізумруднай сеткі Еўропы» (Emerald), якая выдзелена ў рамках Бернскай канвенцыі.

Станаўленне сучаснай сістэмы ААПТ адлічваюць з 1925 г., калі на тэрыторыі Беларусі быў аб’яўлены першы запаведнік, які сёння вядомы як Бярэзінскі біясферны. У наступныя гады ствараліся і функцыянавалі іншыя запаведнікі (у т. л. запаведна-паляўнічыя гаспадаркі), заказнікі і помнікі прыроды. Амаль за 100 гадоў запаведнай справы Беларусі эвалюцыянавалі і самі паняцці катэгорый прыродаахоўных тэрыторый, а таксама істотна змяняліся падыходы да крытэрыяў і патрабаванняў выдзялення тых ці іншых участкаў з асаблівым прыродаахоўным статусам. У 1980‑я гг. развіццё сістэмы ААПТ стала набываць планіровачны характар адначасова з устанаўленнем і ўкараненнем першых схем рацыянальнага размяшчэння ААПТ у краіне.

Ва ўмовах станаўлення суверэнітэту Беларусі пачаўся працэс фарміравання нацыянальнага заканадаўства ў галіне ААПТ. У кастрычніку 1994 г. прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб асабліва ахоўных тэрыторыях і аб’ектах» (у далейшым зменена яго назва — «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях»), які рэгулюе практыку аб’яўлення і функцыянавання ААПТ. Закон забяспечыў упарадкаванне катэгорый ААПТ, парадак іх аб’яўлення, пераўтварэння і спынення функцыянавання, кіравання такімі тэрыторыямі і забеспячэння рэжымаў аховы. Закон зведаў мноства рэдакцый, з цягам часу у ім было адлюстравана, што ААПТ — гэта тэрытарыяльныя адзінкі Рэспублікі Беларусь. У 2008 г. у закон уведзена паняцце «план кіравання» — дакумент стратэгічнага планавання, што вызначае пералік неабходных мер актыўнай аховы, якія патрабуецца рэалізоўваць на ААПТ у мэтах захавання і аднаўлення біялагічнай разнастайнасці і экалагічных сістэм (напрыклад, выкананне работ па падтрымцы адкрытых балотных або пойменных экасістэм шляхам выкошвання трыснягоў ці выдалення хмызняковай расліннасці, па рэнатуралізацыі балотных масіваў, якія раней былі асушаны, і шмат што іншае).

Дзякуючы закону «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях» і напрацоўкам, зробленым навукоўцамі ў 1980‑я гг., з’явілася новая катэгорыя ААПТ — нацыянальны парк (у 1990‑я гады іх абвешчана 4): 2 створаны на базе запаведніка і запаведна-паляўнічай гаспадаркі («Прыпяцкі» і «Белавежская пушча»), 2 — на новых тэрыторыях («Нарачанскі» і «Браслаўскія азёры»), якія маюць важнае турысцка-рэкрэацыйнае значэнне. Нацыянальныя паркі таксама з’яўляюцца і візітнымі карткамі краіны, прыцягваючы аматараў і знатакоў прыроды з усяго свету.

Як вынік развіцця прыродаахоўнага заканадаўства, у 2018 г. прыняты новы Закон Рэспублікі Беларусь «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях», які па многіх пытаннях стаў законам прамога дзеяння. У прыватнасці, ужо самім заканадаўчым актам заснаваны базавы (мінімальны) пералік абмежаванняў і забарон, якія ўстанаўліваюцца і дзейнічаюць на ААПТ.

На сучасным этапе развіццё сістэмы ААПТ ажыццяўляецца ў адпаведнасці з Нацыянальнай стратэгіяй развіцця сістэмы асабліва ахоўных прыродных тэрыторый (зацвярджаецца на 20‑гадовы перыяд), а таксама схемы рацыянальнага размяшчэння ААПТ рэспубліканскага значэння і рэгіянальных схем рацыянальнага размяшчэння ААПТ мясцовага значэння (зацвярджаюцца на 10‑гадовы перыяд).

У адпаведнасці з Нацыянальнай стратэгіяй развіцця сістэмы асабліва ахоўных прыродных тэрыторый да 1 студзеня 2030 г. вызначана, што ААПТ забяспечваюць захаванне прыроднай раўнавагі, генетычнага фонду і служаць цэнтрамі ўзнаўлення аб’ектаў расліннага і жывёльнага свету ў спалучэнні з абмежаваным і ўзгодненым выкарыстаннем іншых прыродных рэсурсаў. Мэта Нацыянальнай стратэгіі — стварэнне сістэмы ААПТ, рэпрэзентатыўнай у адносінах да ўсіх тыповых і рэдкіх прыродных ландшафтаў і біятопаў, забеспячэнне прыроднай раўнавагі, захаванне натуральных і блізкіх да натуральнага стану экалагічных сістэм, біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці і ўстойлівае выкарыстанне яе кампанентаў на нацыянальным і рэгіянальным узроўнях. Перспектыўнымі напрамкамі дзейнасці ў галіне развіцця ААПТ і кіравання імі з’яўляюцца: аптымізацыя сеткі ААПТ і яе тэрытарыяльнае развіццё; стварэнне на аснове ААПТ біясферных рэзерватаў, у т. л. трансгранічных; распрацоўка і рэалізацыя планаў кіравання; аптымізацыя гаспадарчай, турыстычнай і навуковай дзейнасці, забеспячэнне функцыянавання сістэмы маніторынгу навакольнага асяроддзя і экалагічных сістэм на ААПТ; павышэнне дасведчанасці грамадскасці і мясцовых жыхароў аб важнасці і карысці ААПТ, забеспячэнне іх удзелу ў кіраванні ААПТ.

Бярэзінскі біясферны запаведнік

У мэтах забеспячэння аховы, рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў, развіцця экалагічнага турызму прадугледжана стварэнне дзяржаўных прыродаахоўных устаноў (ДПУ). Функцыянуюць 29 ДПУ, у т. л. адна для запаведніка, 4 для нацыянальных паркаў і 24 для кіравання 27 заказнікамі рэспубліканскага значэння. ДПУ запаведніка і нацыянальных паркаў з’яўляюцца асноўнымі землекарыстальнікамі зямель у межах ААПТ і поліфункцыянальнымі арганізацыямі, якія акрамя аховы прыроды ажыццяўляюць леса- і паляўніча-гаспадарчую, турыстычную і іншыя віды дзейнасці, а таксама вядуць навуковыя даследаванні і эколага-асветніцкую работу.

Упраўленне ААПТ павінна быць арганізавана на падставе планаў кіравання. Пры распрацоўцы такіх дакументаў ажыццяўляецца ацэнка значнасці кампанентаў ААПТ, якая праводзіцца з мэтай вызначэння прыярытэтаў у іх ахове і выкарыстанні. Такая ацэнка дазваляе разглядаць ААПТ у выглядзе сістэмы каштоўнасцей еўрапейскага, нацыянальнага і рэгіянальнага ўзроўняў, якія мяркуецца захаваць і (або) аднавіць, а таксама ўстойліва выкарыстоўваць.

З 2009 г. распрацаваны і дзейнічаюць планы кіравання для Бярэзінскага біясфернага запаведніка, 4 нацыянальных паркаў і больш за 25 заказнікаў рэспубліканскага значэння. Ёсць практыка распрацоўкі і зацвярджэння планаў кіравання і для заказнікаў мясцовага значэння, і для помнікаў прыроды.

У 2010 г. у Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове навакольнага асяроддзя» ўведзена паняцце «біясферныя рэзерваты». У прыватнасці, на заканадаўчым узроўні вызначаны парадак іх аб’яўлення і спынення функцыянавання, асаблівасці структуры і выдзялення зон (асноўнай, буфернай і пераходнай), кіравання і ўстанаўлення рэжымаў аховы і выкарыстання. Асноўны дакумент для выдзялення і аб’яўлення біясферных рэзерватаў у Беларусі — «Севільская стратэгія для біясферных рэзерватаў». Галоўная перавага і прызначэнне біясфернага рэзервата — фарміраванне ўстойлівых гарманічных узаемаадносін паміж захаваннем біяразнастайнасці і сацыяльна-эканамічным прагрэсам. Біясферныя рэзерваты з’яўляюцца тэрыторыямі, дзе гэтыя прынцыпы дзейнасці праходзяць праверку, удакладняюцца і набываюць новы фармат.

На пачатак 2023 г. у Беларусі на нацыянальным узроўні функцыянуюць біясферныя рэзерваты: «Белавежская пушча» (на аснове аднайменнага нацыянальнага парку), «Прыпяцкае Палессе» (на аснове Нацыянальнага парку «Прыпяцкі» і заказнікаў «Альманскія балоты», «Стары Жадэн»), «Асвейскі — Чырвоны бор» (на аснове 2 аднайменных заказнікаў) і «Прыбужскае Палессе».

ААПТ з’яўляюцца базай для атрымання сучасных фундаментальных і прыкладных навуковых ведаў у сферы экалогіі, біялогіі і геаграфіі. Біялагічная разнастайнасць ААПТ вывучаецца з выкарыстаннем сучасных генетычных метадаў даследавання, ландшафтная разнастайнасць і пытанні тэрытарыяльна-прасторавай арганізацыі ААПТ — з ужываннем ГІС-тэхналогій, у т. л. з дапамогай апрацоўкі і аналізу спадарожнікавых здымкаў, выканання падрабязнай здымкі беспілотнымі лятальнымі апаратамі.