Сярэдзіна 1990‑х — пачатак 2000‑х гг. характарызаваліся інтэнсіўным засваеннем міжнароднай практыкі ў галіне захавання біялагічнай разнастайнасці. У 1993 г. Рэспубліка Беларусь ратыфікавала Канвенцыю аб біялагічнай разнастайнасці, у 1999 г. прыняла на сябе абавязацельствы па Канвенцыі аб водна-балотных угоддзях, якія маюць міжнароднае значэнне, галоўным чынам у якасці месцаў пражывання вадаплаўных птушак (Рамсарскай канвенцыі). У 1995 г. у якасці аднаго з мерапрыемстваў агульнаеўрапейскай стратэгіі ў галіне біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці 55 краінамі была адобрана Канцэпцыя фарміравання экалагічнай сеткі як адзінай прасторавай сістэмы для захавання біяразнастайнасці. Бакі прынялі на сябе абавязацельствы па фарміраванні нацыянальных экалагічных сетак з мэтай іх інтэграцыі ў Пан-Еўрапейскую экалагічную сетку.

У 1997 г. былі зацверджаны Нацыянальная стратэгія і план дзеянняў па захаванні і ўстойлівым выкарыстанні біялагічнай разнастайнасці Рэспублікі Беларусь, якія былі распрацаваны з прыцягненнем міжнародных экспертаў. Так, Стратэгіяй была абгрунтавана мэтазгоднасць і канструктыўнасць выкарыстання канцэпцыі экалагічнай сеткі пры развіцці сістэмы ААПТ. У ёй адзначалася, што існуючая сетка ААПТ не мае дастаткова абгрунтаванай з экалагічнага пункту гледжання і юрыдычна аформленай прасторава-планіровачнай структуры, якая аб’ядноўвае асобныя ахоўныя тэрытарыяльныя адзінкі ў адзінае цэлае, у межах якой былі б забяспечаны ўмовы міграцыі жывых арганізмаў. Усе аб’екты, якія падлягаюць ахове, неабходна аб’яднаць у адзіную тэрытарыяльна цэласную сістэму з дапамогай прыродна-міграцыйных рэчышч, якія ахопліваюць і тэрыторыі суседніх краін. У сукупнасці ўсе гэтыя нацыянальныя сістэмы маглі б утварыць агульнаеўрапейскую экалагічную сетку. Планам дзеянняў прадугледжвалася рэалізацыя схемы рацыянальнага размяшчэння ААПТ і яе аптымізацыя ў адпаведнасці з задачамі фарміравання нацыянальнай экалагічнай сеткі.

Пачатак актыўнай дзейнасці па фарміраванні экалагічнай сеткі Рэспублікі Беларусь адносіцца да 2002 г., калі беларускія эксперты прынялі ўдзел у распрацоўцы індыкацыйнай карты Агульнаеўрапейскай экалагічнай сеткі для Цэнтральнай і Усходняй Еўропы (рыс. 2). На карце былі адзначаны найбольш важныя тэрыторыі для захавання агульнаеўрапейскай біяразнастайнасці і ўчасткі, перспектыўныя для фарміравання калідораў і развіцця прыродных комплексаў. У гэты ж час была прапанавана першая канцэптуальная мадэль экалагічнай сеткі Беларусі, распрацаваная РУП «БелНДІПгорадабудаўніцтва» (рыс. 3).

Пачынаючы з 2004 г. у Беларусі замацоўваецца практыка скаардынаванага планавання развіцця сістэмы ААПТ і экалагічнай сеткі. У 2004–2005 гг. Інстытутам заалогіі НАН Беларусі [цяпер ДНВА «Навукова-практычны цэнтр НАН Беларусі па біярэсурсах» (НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах)] з прыцягненнем іншых навуковых арганізацый была распрацавана прынцыповая схема экалагічнай сеткі Рэспублікі Беларусь, а таксама праект схемы рацыянальнага размяшчэння асабліва ахоўных прыродных тэрыторый Рэспублікі Беларусь на 2006–2015 гг. (рыс. 4). Асноўная ўвага пры гэтым была накіравана на выкарыстанне патэнцыялу ААПТ у якасці апорных элементаў нацыянальнай экалагічнай сеткі, інтэграванай у агульнаеўрапейскую экалагічную сетку.

Асноўныя палажэнні прынцыповай схемы экалагічнай сеткі Рэспублікі Беларусь, а таксама прапановы па далейшым развіцці сістэмы ААПТ былі інтэграваны ў Дзяржаўную схему комплекснай тэрытарыяльнай арганізацыі Рэспублікі Беларусь (ДСКТА), зацверджаную Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 12 студзеня 2007 г. № 19. У ДСКТА было прыведзена першае афіцыйнае вызначэнне экалагічнай сеткі як сістэмы прыродна-тэрытарыяльных комплексаў са спецыяльнымі рэжымамі прыродакарыстання, якая забяспечвае натуральныя працэсы перамяшчэння жывых арганізмаў, энергіі і рэчыва і якая іграе важную ролю ў падтрыманні экалагічнай раўнавагі і забеспячэнні ўстойлівага развіцця тэрыторый (рэгіёнаў, краін, кантынента), захаванні біялагічнай і ландшафтнай разнастайнасці. Адзначалася, што экалагічная сетка краіны знаходзіцца на стадыі фарміравання. У дакуменце было замацавана, што кампаненты нацыянальнай экалагічнай сеткі, зыходзячы з нацыянальных інтарэсаў Рэспублікі Беларусь, дыферэнцыруюцца па значэнні на міжнародныя, нацыянальныя і рэгіянальныя. Былі вызначаны па 10 ядраў міжнароднага і нацыянальнага значэння, у якасці якіх былі выбраны найбольш важныя ААПТ, у т. л. перспектыўныя.

У 2007 г. адпаведнай пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь зацверджаны Патрабаванні да зместу схемы нацыянальнай экалагічнай сеткі і крытэрыі выдзялення яе элементаў. Навуковыя крытэрыі выдзялення элементаў нацыянальнай экалагічнай сеткі распрацаваны ДНВА «НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах» сумесна з ДНУ «Інстытут эксперыментальнай батанікі імя В. Ф. Купрэвіча НАН Беларусі» (Інстытут эксперыментальнай батанікі НАН Беларусі).

Асноўныя крытэрыі выбару тэрыторый, якія фарміруюць экалагічную сетку: плошча натуральных экасістэм, тыповых і рэдкіх прыродных ландшафтаў і біятопаў, наяўнасць і колькасць месцаў росту і знаходжання раслін і жывёл, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь і (або) якія падпадаюць пад дзеянне міжнародных дагавораў Рэспублікі Беларусь, наяўнасць статусу прыроднай тэрыторыі міжнароднага значэння, у т. л. уключэнне гэтай тэрыторыі ў «Ізумрудную сетку Еўропы», наяўнасць шляхоў міграцыі і рассялення дзікіх жывёл і дзікарослых раслін і інш.

У 2010 г. у Закон Рэспублікі Беларусь «Аб ахове навакольнага асяроддзя» ўключана паняцце «нацыянальная экалагічная сетка». У прыватнасці, былі вызначаны механізмы яе стварэння і функцыянавання, структурныя элементы (ядры і калідоры еўрапейскага і нацыянальнага значэння, ахоўныя зоны), асаблівасці фарміравання з улікам рачных басейнаў, ААПТ і іншых прыродных тэрыторый, якія падлягаюць спецыяльнай ахове.

У 2015–2016 гг. у НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах з прыцягненнем спецыялістаў Інстытута эксперыментальнай батанікі НАН Беларусі выканана распрацоўка нацыянальнай экалагічнай сеткі ў цэлым для краіны і ў разрэзе рэгіёнаў (для паўночнай, цэнтральнай і паўднёвай частак Беларусі); рыс. 5. Схема нацыянальнай экалагічнай сеткі і мерапрыемствы па яе рэалізацыі былі вынесены на грамадскае абмеркаванне. Завершана распрацоўка схемы нацыянальнай экалагічнай сеткі ў 2017 г.

У далейшым схема нацыянальнай экалагічнай сеткі была зацверджана Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб экалагічнай сетцы» ад 13 сакавіка 2018 г. № 108. Схема ўключае картаграфічную і інфармацыйную часткі. Картаграфічная частка змяшчае карты паўночнай, цэнтральнай і паўднёвай частак краіны ў маштабе 1 : 300 000 і агульную карту нацыянальнай экалагічнай сеткі Рэспублікі Беларусь у маштабе 1 : 600 000. Інфармацыйная частка схемы змяшчае звесткі аб размяшчэнні элементаў нацыянальнай экалагічнай сеткі, інфармацыю аб уключаных у іх склад ААПТ; плануемыя мерапрыемствы па развіцці нацыянальнай экалагічнай сеткі, якія, у сваю чаргу, уключаюць стварэнне новых ААПТ (у т. л. трансгранічных), забеспячэнне ўстойлівага функцыянавання найбольш важных ААПТ, якія фарміруюць экалагічную сетку; забеспячэнне магчымасцей міграцыі жывёл праз транспартныя камунікацыі.