• Эканамічны патэнцыял беларускіх суб’ектаў малога і сярэдняга прадпрымальніцтва
• Сістэма дзяржаўнага рэгулявання прадпрымальніцкай сферы
• Дзяржаўная падтрымка малога і сярэдняга прадпрымальніцтва

Эканамічны патэнцыял беларускіх суб’ектаў малога і сярэдняга прадпрымальніцтва

У Рэспубліцы Беларусь прадпрымальніцкая дзейнасць вызначаецца як «…самастойная дзейнасць юрыдычных і фізічных асоб, … якая ажыццяўляецца імі ў грамадзянскім абароце ад свайго імя, на сваю рызыку і пад сваю маёмасную адказнасць і накіраваная на сістэматычнае атрыманне прыбытку ад карыстання маёмасцю, продажу рэчаў, вырабленых, перапрацаваных або набытых названымі асобамі для продажу, а таксама ад выканання работ або аказання паслуг, калі гэтыя работы або паслугі прызначаюцца для рэалізацыі іншым асобам і не выкарыстоўваюцца для ўласнага спажывання» (Закон Рэспублікі Беларусь «Аб змене законаў па пытаннях прадпрымальніцкай дзейнасці» ад 22 красавіка 2024 г. № 365‑З).

Суб’екты малога і сярэдняга прадпрымальніцтва (МСП) уяўляюць значны сегмент эканамічнай сістэмы Рэспублікі Беларусь, выконваючы ў ёй такія важныя функцыі, як:

— задавальненне грамадскіх патрэб (попыту) у інавацыйных прадуктах праз іх стварэнне і рынкавае асваенне;

— забеспячэнне фінансавай і эканамічнай устойлівасці прадпрымальніцкай дзейнасці ў бліжэйшай і аддаленай перспектыве;

— садзейнічанне аптымізацыі рынку працы і зніжэнню сацыяльнай напружанасці праз аператыўнае выкарыстанне працоўных рэсурсаў, якія вызваляюцца і не выкарыстоўваюцца;

— садзейнічанне ў развіцці канкурэнтнага асяроддзя і канкурэнтаздольнасці нацыянальнай эканомікі;

— асваенне новых і перспектыўных напрамкаў гаспадарчай дзейнасці;

— атрыманне прадпрымальніцкага даходу і яго максімізацыя;

— грамадскае прызнанне суб’ектаў прадпрымальніцтва, усведамленне імі сваёй грамадскай значнасці як асобы і грамадзяніна.

На канец 2023 г. у Рэспубліцы Беларусь дзейнічала 115 924 арганізацыі МСП, а таксама 252 113 індывідуальных прадпрымальнікаў. Сярэдняя колькасць работнікаў сферы малога і сярэдняга прадпрымальніцтва ў агульнай сярэдняй колькасці работнікаў па краіне склала 34,6 %. Гэта азначае, што ў прадпрымальніцкім сектары беларускай эканомікі працуе кожны трэці працаздольны беларус. Большасць арганізацый МПС занята ў сферы аказання паслуг (74,6 %).

Вынікам актыўнай прадпрымальніцкай дзейнасці суб’ектаў МСП з’яўляецца іх значны ўклад у дасягненне краінай высокіх макраэканамічных паказчыкаў. Так, у 2023 г. прадпрымальніцкая сфера эканомікі рэспублікі забяспечыла больш за чвэрць ВУП краіны і 28,8 % валавой дабаўленай вартасці, больш за трэць падатковых паступленняў (35 %). Аб’ём прамысловай вытворчасці на 20,2 % быў сфарміраваны за кошт МСП. У аб’ёме рознічнага тавараабароту ўдзел прадпрымальнікаў дасягнуў 30,9 %. Значная доля ўсяго аптовага тавараабароту (86,8 %) належыць нацыянальным прадпрымальнікам.

Канкурэнтаздольны і адаптыўны прадпрымальніцкі сектар пастаянна ажыццяўляе інвестыцыі ў асноўны капітал, набываючы, мадэрнізуючы і рэканструюючы аб’екты асноўнага фонду. У 2023 г. гэтыя ўкладанні склалі больш за 14,6 млрд руб. (39,1 %), а ў іх тэхналагічнай структуры пераважалі будаўніча-мантажныя работы (50,3 %) і выдаткі на набыццё машын, абсталявання, транспартных сродкаў (38,2 %).

Амаль 19 тыс. арганізацый МСП прымалі ўдзел у міжнародным гандлі, пры гэтым аб’ёмы экспарту склалі 18 635 млн долараў ЗША (46,4 % у агульным аб’ёме рэспубліканскага экспарту), а імпарту — 21 113 млн долараў ЗША (48,8 %). Экспартна-імпартныя аперацыі суб’екты МСП ажыццяўлялі са 194 краінамі: беларускія тавары пастаўляліся на рынкі 145 дзяржаў, а імпартавалася прадукцыя са 182 краін. У выніку аб’ём знешняга гандлю таварамі ў 2023 г. склаў 39,8 млрд долараў ЗША.

Сістэма дзяржаўнага рэгулявання прадпрымальніцкай сферы

Дзеючая ў Рэспубліцы Беларусь сістэма рэгулявання МСП уключае: органы дзяржаўнага кіравання, інстытуты падтрымкі, грамадскія аб’яднанні і інш. Да органаў кіравання прадпрымальніцтвам адносяцца рэспубліканскія органы дзяржаўнага кіравання (Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь, Савет па развіцці прадпрымальніцтва пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь, рэспубліканскія міністэрствы, ведамствы, камітэты, мясцовыя выканаўчыя і распарадчыя органы).

Непасрэднае рэгуляванне сферы МСП у рэспубліцы ажыццяўляюць:

— дэпартамент па прадпрымальніцтве Міністэрства эканомікі і яго структурныя падраздзяленні ў рэгіёнах;

— абласныя выканкамы (Мінскі гарвыканкам);

— Беларускі фонд фінансавай падтрымкі прадпрымальнікаў (БФФПП) пры ААТ «Банк развіцця Рэспублікі Беларусь» і фонды фінансавай падтрымкі ў рэгіёнах рэспублікі;

— рэгіянальныя цэнтры падтрымкі прадпрымальніцтва і інкубатары малога прадпрымальніцтва;

— грамадскія аб’яднанні прадпрымальнікаў (асацыяцыі, саюзы і г. д.) і інш.

Згодна з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб мясцовым кіраванні і самакіраванні ў Рэспубліцы Беларусь» ад 4 студзеня 2010 г. № 108‑З да кампетэнцый выканкамаў абласнога тэрытарыяльнага ўзроўню і Мінскага гарадскога выканкама ў частцы рэгулявання прадпрымальніцкай дзейнасці па рэгіянальнай прыналежнасці адносяцца:

— фарміраванне і ўнясенне для зацвярджэння ў мясцовыя Саветы дэпутатаў праектаў канцэпцый па пытаннях падтрымкі МСП і забеспячэнне іх рэалізацыі;

— прыняцце мер, накіраваных на развіццё суб’ектаў МСП на падведамных тэрыторыях;

— узгадненне рэжымаў працы суб’ектаў прадпрымальніцтва, якія ажыццяўляюць дзейнасць на адпаведнай тэрыторыі;

— аказанне ў рамках дзяржаўных праграм падтрымкі юрыдычным асобам і індывідуальным прадпрымальнікам;

— ажыццяўленне кантролю за мэтавым выкарыстаннем сродкаў, што выдзяляюцца з мясцовых бюджэтаў у рамках праграм дзяржаўнай падтрымкі малога прадпрымальніцтва і інш.

Савет па развіцці прадпрымальніцтва з’яўляецца пастаянна дзеючым кансультатыўным органам пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь, яго асноўная мэта — забеспячэнне эфектыўнага ўзаемадзеяння дзелавых колаў з дзяржаўнымі органамі і арганізацыямі, удзел іх прадстаўнікоў у выпрацоўцы мер па рэгуляванні прадпрымальніцкай дзейнасці, стымуляванні інвестыцый і доўгатэрміновым развіцці эканомікі краіны. У склад Савета ўваходзяць кіраўнікі (уласнікі) найбольш паспяховых прыватных прадпрыемстваў рэспублікі. Узначальвае дзейнасць Савета першы намеснік Прэм’ер-міністра Рэспублікі Беларусь.

У адпаведнасці з Палажэннем аб Савеце, зацверджаным Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 10 кастрычніка 2017 г. № 370, яго асноўнымі задачамі з’яўляюцца:

— падрыхтоўка прапаноў па фарміраванні ўмоў, якія стымулююць развіццё прыватнага сектара эканомікі, удасканаленні дзейнасці дзяржаўных органаў у сферы рэгулявання прадпрымальніцкай дзейнасці і інвестыцый, эфектыўным выкарыстанні фінансавых сродкаў, што накіроўваюцца на развіццё і падтрымку прадпрымальніцтва;

— каардынацыя дзейнасці абласных (раённых) саветаў па развіцці прадпрымальніцтва;

— узгадненне праектаў заканадаўчых актаў і пастаноў Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь па пытаннях, якія адносяцца да кампетэнцыі Савета;

— накіраванне ў дзяржаўныя органы і арганізацыі прапаноў па ўдасканаленні нарматыўных прававых актаў па пытаннях, якія адносяцца да кампетэнцыі Савета, у т. л. на аснове аналізу замежнага вопыту, а таксама практыкі іх ужывання;

— узаемадзеянне з дзяржаўнымі органамі па пытаннях забеспячэння абароны ўласнасці, рэалізацыі аднолькавай практыкі прымянення заканадаўства ў сферы прадпрымальніцкай дзейнасці;

— удзел у фарміраванні арганізацыйнай, інфармацыйнай, навукова-тэхнічнай сістэм забеспячэння і падтрымкі прадпрымальніцтва;

— правядзенне мерапрыемстваў, накіраваных на папулярызацыю прагрэсіўных форм арганізацыі і ажыццяўлення прадпрымальніцкай і інвестыцыйнай дзейнасці, самарэгулявання бізнесу і павышэння яго сацыяльнай адказнасці.

Пры розных дзяржаўных органах створаны і функцыянуе 31 грамадска-кансультатыўны савет са статусам дарадчага і экспертнага органа. Дзейнасць гэтых саветаў садзейнічае аб’ектыўнаму разгляду і грамадскаму абмеркаванню праектаў нарматыўна-прававых актаў, якія распрацоўваюцца дзяржаўнымі органамі і істотна ўплываюць на прадпрымальніцкае асяроддзе, а таксама абмеркаванню праблемных пытанняў, што ўзнікаюць у ходзе ажыццяўлення прадпрымальніцкай дзейнасці, выпрацоўцы мер, што садзейнічаюць стварэнню спрыяльных умоў для развіцця МСП, развіццю прадпрымальніцкай інфраструктуры.

Грамадскія аб’яднанні прадпрымальнікаў уяўляюць сабой эфектыўную форму ўзаемадзеяння паміж прадпрымальніцкім сектарам і органамі дзяржаўнай улады. У Рэспубліцы Беларусь дзейнічаюць:

— Асацыяцыя інфраструктуры падтрымкі прадпрымальніцтва;

— Беларускі саюз прадпрымальнікаў;

— Рэспубліканская канфедэрацыя прадпрымальніцтва;

— Мінскі сталічны саюз прадпрымальнікаў і работадаўцаў;

— Канфедэрацыя лічбавага бізнесу;

— Бізнес-саюз прадпрымальнікаў і наймальнікаў імя прафесара М. С. Куняўскага і інш.

Дзейнасць усіх гэтых грамадскіх аб’яднанняў прадпрымальнікаў Беларусі накіравана:

— на сістэматычны ўдзел у рабоце дзяржаўных органаў па ўдасканаленні заканадаўства адносна стварэння спрыяльнага бізнес-асяроддзя, абароны правоў уласнасці, справядлівай сістэмы падатковага рэгулявання і стварэння прававой прасторы, якая стымулюе развіццё прадпрымальніцтва і эканамічнай дзейнасці ў цэлым;

— на развіццё сістэмы сацыяльнага партнёрства, садзейнічанне эканамічным рэформам, накіраваным на павышэнне эфектыўнасці вытворчасці, дасягненне ўстойлівага эканамічнага росту, стымуляванне эканамічнай ініцыятывы грамадзян усіх узроставых катэгорый;

— на прапаганду прадпрымальніцкай дзейнасці, аказанне арганізацыйнай, навукова-метадычнай і інфармацыйнай падтрымкі прадпрымальнікаў.

Дзяржаўная падтрымка малога і сярэдняга прадпрымальніцтва

Згодна з артыкулам 1 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб падтрымцы малога і сярэдняга прадпрымальніцтва» ад 1 ліпеня 2010 г. № 148‑З дзяржаўная падтрымка сектара МСП уяўляе сабой рэалізацыю дзяржаўнымі органамі і іншымі арганізацыямі прававых, эканамічных, сацыяльных, інфармацыйных, кансультацыйных, адукацыйных, арганізацыйных і іншых мер па стварэнні спрыяльных умоў для развіцця суб’ектаў МСП і суб’ектаў адпаведнай інфраструктуры.

Дзяржава ўстанаўлівае асобы рэжым падаткаабкладання суб’ектаў малога і сярэдняга бізнесу, скарачае і спрашчае парадак праходжання імі адміністрацыйных працэдур, стварае ўмовы для ўдзелу прадстаўнікоў суб’ектаў МСП (асацыяцый і саюзаў) у фарміраванні дзяржаўнай палітыкі ў сферы падтрымкі прадпрымальніцтва, падрыхтоўцы праектаў нарматыўна-прававых актаў, якія рэгулююць пытанні прадпрымальніцкай дзейнасці.

У краіне праводзіцца планамерная работа па зніжэнні адміністрацыйнай нагрузкі на бізнес. Адносна суб’ектаў гаспадарання было прааналізавана 1,2 тыс. працэдур, частка з якіх была трансфармавана, аптымізавана або выключана. У выніку на пачатак 2025 г. засталося каля 900 адміністрацыйных працэдур. Створаны Рэестр адміністрацыйных працэдур, які мае каля 4 тыс. пастаянных карыстальнікаў.

Дзяржаўная фінансавая падтрымка суб’ектаў прадпрымальніцтва можа ажыццяўляцца ў наступных формах:

— прадастаўленне фінансавых сродкаў на беззваротнай бязвыплатнай аснове;

— субсідыя для кампенсацыі часткі працэнтаў за карыстанне банкаўскімі крэдытамі;

— субсідыя для кампенсацыі часткі ўзнагароджання (камісіі) па банкаўскіх гарантыях і акрэдытывах;

— прадастаўленне субсідый для кампенсацыі часткі расходаў на выплату лізінгавых плацяжоў па дагаворах фінансавай арэнды (лізінгу) у частцы аплаты сумы ўзнагароджання (даходу) лізінгадаўцы, а таксама сум, якія пакрываюць інвестыцыйныя расходы лізінгадаўцы, за выключэннем уключаных у кошт прадмета лізінгу;

— субсідыі для кампенсацыі часткі расходаў, звязаных з удзелам у выставачна-кірмашовых мерапрыемствах.

Аказанне дзяржаўнай фінансавай падтрымкі суб’ектам прадпрымальніцтва і аналагічнай інфраструктуры ажыццяўляецца ў рамках рэспубліканскіх і рэгіянальных дзяржаўных праграм, накіраваных на забеспячэнне дасягнення прыярытэтаў і мэт дзяржаўнай палітыкі ў сферы сацыяльна-эканамічнага развіцця.

Вынікам выканання Дзяржаўнай праграмы «Малае і сярэдняе прадпрымальніцтва» на 2021–2025 гады будзе стварэнне канкурэнтаздольнага і адаптыўнага прадпрымальніцкага сектара нацыянальнай эканомікі, які забяспечвае хуткае тэхналагічнае абнаўленне вытворчасці, стабільную занятасць і рост якасці жыцця насельніцтва.

У 2023 г. аб’ём дзяржпадтрымкі малога і сярэдняга бізнесу ў рамках дзяржаўнай праграмы перавысіў 10 млрд руб., што на 169 млн руб. больш, чым у 2022 г. У прыярытэце — экспартна арыентаваныя і імпартазамяшчальныя праекты, а таксама ініцыятывы, звязаныя са стварэннем новых высокатэхналагічных вытворчасцей. Меры дзяржаўнай падтрымкі садзейнічалі значнаму росту ўкладу суб’ектаў МСП у экспартны патэнцыял краіны.

Беларускі фонд фінансавай падтрымкі прадпрымальнікаў аказвае фінансавую падтрымку суб’ектам МСП за кошт сродкаў рэспубліканскага бюджэту, прадугледжаных у дзяржаўных праграмах. Да 2025 г. Фондам аказана падтрымка больш за 30 тыс. суб’ектаў МСП, прафінансавана больш за 2,5 тыс. бізнес-праектаў, якія забяспечылі стварэнне і развіццё новых вытворчасцей, выпуск экспартна арыентаванай і імпартазамяшчальнай прадукцыі, укараненне новых тэхналогій, будаўніцтва, набыццё, рамонт і рэканструкцыю аб’ектаў нерухомай маёмасці, набыццё транспартных сродкаў, закупку камплектуючых, сыравіны, матэрыялаў і г. д. (рыс. 1).

З 2022 г. Фонд дыверсіфікуе сваю дзейнасць у галіне нефінансавай падтрымкі і стымулявання прадпрымальніцкай сферы, аказваючы садзейнічанне ў прамысловай кааперацыі буйнога, сярэдняга і малога бізнесу. Гэтаму садзейнічае функцыянаванне агульнарэспубліканскага інфармацыйнага рэсурсу субкантрактацыі, базу даных якога цяпер прадстаўляюць каля 1,5 тыс. суб’ектаў.

Фонд перыядычна праводзіць кантактна-кааперацыйныя біржы. За 3 гады працы было праведзена больш за 60 такіх бірж, заключана кантрактаў на суму 24 млн руб. Важны напрамак — рэалізацыя пляцоўкі імпартазамяшчэння сумесна з Беларускай універсальнай таварнай біржай. У 2022 г. было заключана больш за 100 млн кантрактаў, у 2024 г. — 760 млн. Пры гэтым перавагі атрымліваюць усе ўдзельнікі кааперацыі: у буйных вытворцаў паскараецца абарачальнасць капіталу, суб’екты МСП атрымліваюць новыя буйныя і доўгатэрміновыя заказы.

Падтрымку суб’ектам МСП у рамках Дзяржаўнай праграмы аказвае і ААТ «Банк развіцця Рэспублікі Беларусь». У 2023 г. ім быў прафінансаваны 971 бізнес-праект на агульную суму 445 млн руб. Найбольш запатрабаванымі былі новыя антыкрызісныя прадукты «Стабілізацыйны» і «Падтрымка экспарту». Падтрымка аказваецца на конкурснай аснове пры рэалізацыі праектаў па прыярытэтных напрамках у рамках спецыяльнай праграмы фінансавай падтрымкі суб’ектаў МСП. Прыярытэт аддаецца праектам, накіраваным на вытворчасць экспартна арыентаванай, імпартазамяшчальнай прадукцыі, на энерга- і рэсурсазберажэнне, укараненне новых тэхналогій.

У рэспубліцы створана інфраструктура падтрымкі МСП, суб’екты якой садзейнічаюць развіццю прадпрымальніцтва праз розныя механізмы падтрымкі суб’ектаў прадпрымальніцтва на ўсіх этапах іх станаўлення, дасягнення імі фінансавай самастойнасці і ў працэсе наступнага функцыянавання. Да суб’ектаў прадпрымальніцкай інфраструктуры згодна з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб падтрымцы малога і сярэдняга прадпрымальніцтва» ад 1 ліпеня 2010 г. № 148‑З адносяцца цэнтры падтрымкі прадпрымальніцтва і інкубатары малога прадпрымальніцтва.

У Беларусі дзейнічае разгалінаваная сетка суб’ектаў такой інфраструктуры (на 11 сакавіка 2025 г. было 83 цэнтры падтрымкі прадпрымальніцтва і 18 інкубатараў малога прадпрымальніцтва).

Цэнтрамі аказваюцца кансультацыі па розных пытаннях арганізацыі і ажыццяўлення прадпрымальніцкай дзейнасці, бухгалтарскія і юрыдычныя паслугі, паслугі па вядзенні кадравага ўліку, праводзяцца маркетынгавыя даследаванні, распрацоўваюцца бізнес-планы, арганізуюцца курсы, семінары, трэнінгі, стартап-мерапрыемствы, біржы дзелавых кантактаў і іншыя дзелавыя мерапрыемствы. У 2023 г. у цэнтры па розных пытаннях арганізацыі і ажыццяўлення прадпрымальніцкай дзейнасці звярнулася 170,1 тыс. чалавек. Адначасова для 128 тыс. прадпрымальнікаў было праведзена амаль 3 тыс. тэматычных мерапрыемстваў па асновах прадпрымальніцкай дзейнасці.

Дзейнасць інкубатараў малога прадпрымальніцтва накіравана на стварэнне спрыяльных умоў для развіцця суб’ектаў малога прадпрымальніцтва, у першую чаргу інавацыйнага. Інкубатары даюць МСП у арэнду памяшканні, офіснае абсталяванне і іншую неабходную маёмасць, аказваюць інфармацыйныя, кансультацыйныя паслугі, садзейнічаюць пошуку партнёраў, атрыманню дзяржаўнай фінансавай падтрымкі і г. д. У 2023 г. плошчы памяшканняў інкубатараў малога прадпрымальніцтва складалі 97,7 тыс. м 2, у т. л. плошчы рэспубліканскай формы ўласнасці — 6,9 тыс. м², прыватнай — 43,7 тыс. м². ​​Паслугамі інкубатараў па прадастаўленні плошчаў пад офісы і вытворчасць скарысталіся 614 суб’ектаў малога прадпрымальніцтва з колькасцю персаналу 3,5 тыс. чалавек. У сферы вытворчасці ажыццяўлялі дзейнасць 87 суб’ектаў, якія інкубіруюцца (14 % ад іх агульнай колькасці), у будаўніцтве — 55 (9 %), інавацыйнай дзейнасці — 60 (10 %), аказвалі паслугі — 311 (51 %), у іншых сферах дзейнасці — 101 суб’ект (16 %).

У Беларусі з мэтай стымулявання дзелавой ініцыятывы рэгулярна праводзяцца розныя мерапрыемствы: нацыянальны конкурс «Прадпрымальнік года», дзіцячы конкурс «Бізнес вачыма дзяцей», конкурс «Перспектыўныя беларускія брэнды», Беларускі тыдзень прадпрымальніцтва і інш. (рыс. 2).

Такія мерапрыемствы садзейнічаюць папулярызацыі прадпрымальніцтва і заахвочванню дзелавой актыўнасці грамадзян.