Эканамічнае развіццё любой дзяржавы прадвызначаецца ступенню рэалізацыі зададзеных урадам мэтавых прыярытэтаў, якія ахопліваюць шырокае кола пытанняў — ад больш вузкіх праблем, звязаных з аптымізацыяй падатковай нагрузкі, збалансаваннем даходаў і расходаў бюджэту, змяненнем грашовай прапановы, да структурнай перабудовы нацыянальнай гаспадаркі ў цэлым.

Немалаважнае значэнне мае і асяроддзе, у рамках якога праводзяцца пераўтварэнні, у прыватнасці канкурэнтны фон эканомікі. Канкурэнцыя дае магчымасць фарміравання спрыяльных умоў для зніжэння выдаткаў вытворчасці, стварэння новых прадуктаў і відаў дзейнасці, прасоўвання навукова-тэхнічнага прагрэсу і ўкаранення інавацый, адыгрывае вялікую ролю ў вызначэнні структуры цэн вытворцаў і спажывецкіх цэн, уплывае на рух грашовых патокаў.

Узровень існуючых канкурэнтных адносін з’яўляецца вынікам канкурэнтнай палітыкі дзяржавы, аснову якой складае антыманапольнае рэгуляванне. У агульных рысах яго можна прадставіць як разнапланавую і шырокамаштабную сістэму ўстаноўленых правілаў узаемадзеяння суб’ектаў рынку. Антыманапольнае рэгуляванне выбудоўваецца на аснове сукупнасці элементаў, метадаў і форм умяшання з боку ўпаўнаважаных органаў кіравання, а таксама рэжымаў іх функцыянавання ў выглядзе пэўных механізмаў, якія дзейнічаюць у адпаведнасці з прававымі і этычнымі нормамі.

У Рэспубліцы Беларусь пунктам адліку антыманапольнага рэгулявання можна назваць пачатак 1990‑х гг., калі ў кантэксце палітычных пераўтварэнняў адбылася змена курсу развіцця краіны. Разварот у бок лібералізацыі гандлю абумовіў неабходнасць дэманапалізацыі эканомікі, актуалізаваў праблематыку фарміравання здаровай канкурэнцыі і паставіў мэту выпрацоўкі цывілізаваных спосабаў вядзення бізнесу, а таксама добрасумленнага прасоўвання тавараў і паслуг на рынку.

Першым крокам у дасягненні намечанага было стварэнне ў красавіку 1992 г. Камітэта па антыманапольнай палітыцы пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь. У якасці яго прыярытэтных задач выступілі распрацоўка і ажыццяўленне мерапрыемстваў па абмежаванні і папярэджанні манапалістычнай дзейнасці, а таксама садзейнічанне развіццю канкурэнцыі і прадпрымальніцтва. Да снежня гэтага ж года ведамства было пераўтворана ў Дзяржаўны камітэт Рэспублікі Беларусь па антыманапольнай палітыцы, што дало яму большую самастойнасць. З 1994 г. работу ў гэтай сферы працягнула Міністэрства антыманапольнай палітыкі з яшчэ шырэйшай кампетэнцыяй. Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб удасканаленні дзяржаўнага кіравання ў галіне прадпрымальніцтва і садзейнічання інвестыцыям» ад 19 ліпеня 1996 г. № 260 яно было скасавана і створана Міністэрства прадпрымальніцтва і інвестыцый Рэспублікі Беларусь. Акрамя пытанняў, звязаных з дэманапалізацыяй, ведамства стала займацца стымуляваннем інвестыцыйнай дзейнасці суб'ектаў гаспадарання недзяржаўных форм уласнасці і рэгуляваннем адносін, звязаных з абаронай правоў спажыўцоў, паглыбіўшы тым самым асновы комплекснага падыходу да вырашэння праблем рыначных пераўтварэнняў.

У 2001 г. названае міністэрства спыніла сваю дзейнасць, яго функцыі ў частцы антыманапольнага рэгулявання былі перададзены Дэпартаменту антыманапольнай і цэнавай палітыкі (пазней — Дэпартамент цэнавай палітыкі) пры Міністэрстве эканомікі Рэспублікі Беларусь. Перад Дэпартаментам нараўне з фарміраваннем здаровага канкурэнтнага асяроддзя выразна ставілася задача правядзення кантролю за дзейнасцю натуральных манаполій. Акрамя таго, ён надзяляўся правам рэгламентацыі цэнавых параметраў функцыянавання таварных рынкаў. Ведамству даручалася распрацоўка і рэалізацыя мер па стабілізуючым уздзеянні цэн на сацыяльна-эканамічныя працэсы ў рэспубліцы.

У адпаведнасці з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб органах антыманапольнага рэгулявання і гандлю» ад 3 чэрвеня 2016 г. № 188 антыманапольнай палітыкай стала займацца Міністэрства гандлю, якое з верасня таго ж года працягнула работу ў якасці Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю Рэспублікі Беларусь (МАРГ). У яго кампетэнцыю ўваходзіць прапрацоўка пытанняў развіцця канкурэнцыі і процідзеяння манапалістычнай дзейнасці, рэгулявання паводзін суб'ектаў натуральных манаполій, а таксама цэн і тарыфаў, ажыццяўленне кантролю ў гэтых сферах. Пры гэтым за МАРГ практычна ў поўным аб'ёме захаваліся функцыі, раней прадастаўленыя Міністэрству гандлю, а прынятая ў дапаўненне да Указа № 188 пастанова Савета Міністраў «Пытанні Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю Рэспублікі Беларусь» ад 6 верасня 2016 г. № 702 замацавала за ім паўнамоцтвы ў частцы дзяржаўнага рэгулявання, аналізу і фарміравання ўнутранага спажывецкага рынку і г. д.

Неаднаразовая змена статусу антыманапольнага органа ў Беларусі, якая назіраецца падчас развіцця нацыянальнай эканомікі, суправаджалася бесперапыннай трансфармацыяй яго арганізацыйнай формы. У цяперашні час яна значна палепшана і ўяўляе сабой вертыкальна падпарадкаваную структуру, якая ўключае рэспубліканскі ўзровень, яго тэрытарыяльныя падраздзяленні, упраўленні (аддзелы) гандлю і паслуг аблвыканкамаў і Мінскага гарвыканкама, а таксама ўстанову «Рэдакцыя часопіса «Гермес» і ААТ «Беларуская ўніверсальная таварная біржа».

За перыяд пераўтварэнняў у Беларусі істотныя змены зведала і заканадаўчая база антыманапольнага рэгулявання, удасканаленне якой, па сутнасці, абумовіла паэтапнасць яго станаўлення.

Першы этап пачаўся з прыняццем Закона Рэспублікі Беларусь «Аб супрацьдзеянні манапалістычнай дзейнасці і развіцці канкурэнцыі» ад 10 снежня 1992 г. № 2034‑XII, які ўступіў у сілу з 1 сакавіка 1993 г. Гэты дакумент стаў абсалютнай навізной і сведчыў аб пачатку якасных пераўтварэнняў. У ім упершыню вызначаліся арганізацыйныя і прававыя асновы спынення нядобрасумленных паводзін суб'ектаў на рынку, а таксама прадухілення злоўжыванняў рынкавай уладай з іх боку.

У мэтах рэалізацыі гэтага закона быў уведзены шэраг дадатковых нарматыўных актаў. Сярод найбольш значных — загад Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па антыманапольнай палітыцы ад 8 снежня 1993 г. № 87. Ім былі зацверджаны Рэкамендацыі па вызначэнні дамінуючага становішча гаспадарчых суб'ектаў на таварных рынках Рэспублікі Беларусь, якія ўносяць яснасць у дачыненні да вызначэння меж таварных рынкаў і прыкмет, па якіх магчыма ўсталяваць факт дамініравання тых ці іншых прадпрыемстваў. У дакуменце таксама змяшчаўся пералік асноўных паказчыкаў, рэгламентаваных да выкарыстання для разліку долі рынку, якая займаецца канкрэтным суб'ектам гаспадарання, што ў агульных рысах давала некаторае ўяўленне аб стане канкурэнтнага асяроддзя ў эканоміцы, але не дазваляла аб'ектыўна і ўсебакова ацаніць існуючую сітуацыю.

На мяжы новага тысячагоддзя пачаўся 2‑і этап развіцця антыманапольнага рэгулявання, калі былі ўнесены папраўкі ў Закон Рэспублікі Беларусь «Аб супрацьдзеянні манапалістычнай дзейнасці і развіцці канкурэнцыі» ад 10 снежня 1992 г. № 2034‑XII, пашырана сфера прымянення яго палажэнняў. Закон распаўсюдзіў свой уплыў на дзейнасць суб'ектаў нацыянальнага права за межамі тэрыторыі рэспублікі, калі гэта магло прывесці да абмежавання канкурэнцыі або пацягнуць за сабой іншыя неспрыяльныя наступствы ў частцы функцыянавання таварных рынкаў. У законе са зменамі ўяўлялася і больш падрабязная дэталізацыя паводзін, якія трактуюцца як злоўжыванне дамінуючым становішчам, а таксама больш дакладная канкрэтызацыя відаў пагадненняў, якія парушаюць прынцыпы вядзення свабоднай канкурэнтнай барацьбы.

Пачатак гэтага перыяду характарызаваўся таксама прыняццем шматлікіх падзаконных нарматыўных прававых актаў Міністэрствам прадпрымальніцтва і інвестыцый Рэспублікі Беларусь, а пасля — Міністэрствам эканомікі Рэспублікі Беларусь, якія тычацца рэгулявання норм паводзін суб'ектаў рынку, у прыватнасці пастаноў:

• «Аб зацвярджэнні Інструкцыі па рэарганізацыі гаспадарчых суб'ектаў, якія займаюць дамінуючае становішча на таварных рынках Рэспублікі Беларусь» ад 27 сакавіка 2000 г. № 5;

• «Аб зацвярджэнні Палажэння аб парадку разгляду спраў аб накладанні адміністрацыйных спагнанняў за парушэнні антыманапольнага заканадаўства» ад 27 сакавіка 2000 г. № 6;

• «Аб зацвярджэнні Інструкцыі па выяўленні і спыненні антыканкурэнтных пагадненняў (узгодненых дзеянняў) аб цэнах» ад 28 красавіка 2000 г. № 9;

• «Аб зацвярджэнні Інструкцыі па выяўленні манапольных цэн» ад 28 красавіка 2000 г. № 10;

• «Аб зацвярджэнні Палажэння аб Дзяржаўным рэестры гаспадарчых суб'ектаў, якія займаюць дамінуючае становішча на таварных рынках» ад 7 ліпеня 2000 г. № 13;

• «Аб зацвярджэнні правілаў правядзення дзяржаўнага антыманапольнага кантролю за выкананнем патрабаванняў артыкула 12 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб супрацьдзеянні манапалістычнай дзейнасці і развіцці канкурэнцыі”» ад 15 студзеня 2001 г. № 1;

• «Аб зацвярджэнні Палажэння аб парадку ўзгаднення ўмоў пераўтварэння дзяржаўных, дзяржаўных унітарных, якія адносяцца да рэспубліканскай уласнасці, і арэндных прадпрыемстваў, якія займаюць дамінуючае становішча на таварных рынках, у адкрытыя акцыянерныя таварыствы» ад 25 ліпеня 2002 г. № 161 і інш.

Адным з найбольш важных момантаў 2‑га этапу станаўлення антыманапольнага рэгулявання стала прыняцце Закона Рэспублікі Беларусь «Аб натуральных манаполіях» ад 16 снежня 2002 г. № 162‑З. У кантэксце пераводу беларускай эканомікі на канкурэнтную аснову развіцця дзяржава дакладна вызначыла межы паводзін суб'ектаў натуральных манаполій. Было накладзена вета на неабгрунтаваныя прыпыненне вытворчасці і рэалізацыі тавараў, навязванне спажыўцам умоў доступу да іх і г. д. У якасці прыярытэтнага інструментарыю рэгулявання выбраны цэны і вызначаны катэгорыі грамадзян, якія падлягаюць абавязковаму абслугоўванню з боку такіх манапалістаў.

Трэці этап пачаўся з 2006 г., калі ўзмацніўся рэгламентуючы характар нацыянальнага антыманапольнага заканадаўства, які праявіў сябе праз устанаўленне відаў парушэнняў і пераліку мер, якія павінны быць рэалізаваны антыманапольным органам у адносінах да суб'ектаў гаспадарання, што пераступілі правілы сумленнай канкурэнцыі. У гэты час неаднаразова ўносіліся змены ў раней згаданыя законы і ў некаторыя з пералічаных пастаноў. Адначасова распрацоўваліся і набывалі моц новыя нарматыўныя прававыя дакументы. Сярод іх:

• пастанова Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь «Аб зацвярджэнні Інструкцыі аб парадку разгляду запытаў (заяў) аб устанаўленні адпаведнасці палажэнняў пагадненняў, якія абмяжоўваюць канкурэнцыю, антыманапольнаму заканадаўству» ад 10 красавіка 2006 г. № 57;

• пастанова Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь «Аб зацвярджэнні Інструкцыі аб прымяненні мер, накіраваных на ўстараненне парушэнняў антыманапольнага заканадаўства» ад 17 красавіка 2006 г. № 60;

• пастанова Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь «Аб зацвярджэнні Інструкцыі аб разглядзе заяў (зваротаў) аб парушэнні антыманапольнага заканадаўства ў частцы ажыццяўлення нядобрасумленнай канкурэнцыі» ад 17 красавіка 2006 г. № 61;

• пастанова Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь «Аб зацвярджэнні Інструкцыі аб парадку разгляду заяў юрыдычных асоб і індывідуальных прадпрымальнікаў аб дачы згоды на ажыццяўленне здзелак з акцыямі, маёмаснымі паявымі ўзносамі ў маёмасць кааператываў (паямі), долямі статутных фондаў юрыдычных асоб і ўнясенні змяненняў і дапаўненняў у асобныя пастановы па пытаннях антыманапольнага рэгулявання» ад 30 лістапада 2009 г. № 188;

• Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб некаторых мерах па ўдасканаленні антыманапольнага рэгулявання і развіцці канкурэнцыі» ад 13 кастрычніка 2009 г. № 499.

Імпульсам да пераходу на новы, чацвёрты, этап антыманапольнага рэгулявання паслужылі заключэнне і ратыфікацыя рэспублікай у 2010 г. Пагаднення аб адзіных прынцыпах і правілах канкурэнцыі ў рамках Мытнага саюза і Адзінай эканамічнай прасторы. Беларусь, Казахстан і Расія, маючы на мэце забеспячэнне свабоднага перамяшчэння тавараў, паслуг і капіталу, а таксама свабоды эканамічнай дзейнасці і эфектыўнага функцыянавання таварных рынкаў у межах адзінай мытнай тэрыторыі, дамовіліся аб фарміраванні агульнай канкурэнтнай палітыкі. У далейшым гэтая дамоўленасць захавалася і пры стварэнні ЕАЭС, што знайшло адлюстраванне ў Дагаворы аб Еўразійскім эканамічным саюзе.

Найважнейшымі напрамкамі пабудовы адзінай канкурэнтнай палітыкі выступілі: па‑першае, стварэнне шляхам прыняцця адпаведных рашэнняў Еўразійскай эканамічнай камісіяй неабходнай нарматыўнай базы ў сферы канкурэнцыі; па‑другое, гарманізацыя ўнутранага заканадаўства бакоў; па‑трэцяе, перадача Еўразійскай эканамічнай камісіі паўнамоцтваў па кантролі над устараненнем трансгранічных парушэнняў. Адначасова Беларусь стала ўдзельнікам дамоўленасцей развіцця канкурэнцыі і ў СНД, хаця больш цеснае супрацоўніцтва ўсё ж ажыццяўляецца ў рамках ЕАЭС.

У выніку ў Беларусі да 2018 г. склалася двухузроўневае антыманапольнае рэгуляванне. Яно выяўляецца з дапамогай дыферэнцыяцыі маштабаў дзеяння антыманапольнага заканадаўства.

Першы ўзровень — наднацыянальны, які вызначае правілы канкурэнцыі на трансгранічных і знешніх рынках і задае вектар выпрацоўкі мер па супрацьдзеянні манапалістычнай дзейнасці на тэрыторыі краіны.

Другі ўзровень — нацыянальны, дзе з улікам спецыфікі развіцця беларускай эканомікі і мэтавых установак інтэграцыйнага супрацоўніцтва сфарміраваны арганізацыйныя і прававыя асновы развіцця канкурэнтнага асяроддзя на айчынных таварных рынках (рыс. 1).

Пры распрацоўцы міждзяржаўных прававых актаў у рамках ЕАЭС у першую чаргу ўлічваўся той факт, што Саюз з'яўляецца ўладальнікам міжнароднай правасуб'ектнасці і выступае суб'ектам сістэмы сусветнага гандлю, падзелу працы і канкурэнтнай барацьбы, таму антыманапольнае рэгуляванне і развіццё канкурэнцыі ўнутры Саюза павінны разглядацца як важнейшыя фактары забеспячэння яго канкурэнтаздольнасці на сусветным рынку. Аперуючы менавіта такім падыходам, Еўразійская эканамічная камісія прыняла рашэнні «Аб Парадку правядзення расследавання парушэнняў правілаў канкурэнцыі на трансгранічных рынках», «Аб Методыцы вызначэння манапольна высокіх (нізкіх) цэн», «Аб Методыцы ацэнкі стану канкурэнцыі» і г. д., а Вышэйшы Еўразійскі эканамічны савет у кастрычніку 2013 г. зацвердзіў Мадэльны закон «Аб канкурэнцыі».

Нарматыўная прававая база ЕАЭС у галіне процідзеяння манапалістычнай дзейнасці і падтрымкі канкурэнцыі выбудоўвалася на аснове лепшых сусветных практык, а таксама рэкамендацый міжнародных арганізацый, такіх як Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва і развіцця (АЭСР), Канферэнцыя ААН па гандлі і развіцці (ЮНКТАД), Міжнародная канкурэнтная сетка (МКС) і іншыя, дазваляючы тым самым і Саюзу, і кожнай краіне-ўдзельніцы перайсці на якасна больш высокую ступень развіцця антыманапольнай палітыкі.

Пад уплывам гэтых перамен у Беларусі ў 2013 г. быў прыняты закон № 94‑З «Аб супрацьдзеянні манапалістычнай дзейнасці і развіцці канкурэнцыі». Закон неаднаразова рэдагаваўся (новая рэдакцыя прынята ў красавіку 2024 г.). Удасканальваліся і нормы закона «Аб натуральных манаполіях» ад 16 снежня 2002 г. № 162‑З (актуальна рэдакцыя ад 11 лістапада 2019 г. № 250‑З).

На сучасным этапе галоўнымі мэтавымі ўстаноўкамі антыманапольнай палітыкі выступаюць: стварэнне ўмоў для развіцця добрасумленнай канкурэнцыі і эфектыўнага функцыянавання таварных рынкаў, а таксама дасягненні балансу інтарэсаў спажыўцоў і суб'ектаў натуральных манаполій у частцы забеспячэння даступнасці паслуг для першых і выгаднасці іх аказання — для другіх.

Сфера антыманапольнага рэгулявання распаўсюджваецца на адносіны, якія ўзнікаюць паміж юрыдычнымі асобамі, дзяржаўнымі органамі і фізічнымі асобамі ў выніку іх дзейнасці па вытворчасці і прасоўванні тавараў да канчатковага пакупніка, у т. л. за межамі рэспублікі.

Найважнейшыя прынцыпы, на якіх выбудоўваецца антыманапольнае рэгуляванне ў Беларусі:

• роўнасць прымянення заканадаўчых норм да ўсіх удзельнікаў гандлю незалежна ад іх арганізацыйна-прававых форм і форм уласнасці, месца рэгістрацыі і іншых параметраў;

• недапушчальнасць стрымлівання канкурэнцыі з боку дзяржаўных органаў;

• забеспячэнне рацыянальнага кантролю за здзелкамі эканамічнай канцэнтрацыі;

• інфармацыйная празрыстасць дзейнасці антыманапольнага органа і яго адкрытасць для супрацоўніцтва з іншымі дзяржаўнымі ведамствамі, а таксама органамі замежных дзяржаў у галіне дэманапалізацыі эканомікі;

• гнуткасць і адраснасць рэгулявання натуральных манаполій і стварэнне ўмоў па развіцці канкурэнцыі ў сферах іх функцыянавання;

• забеспячэнне абароны правоў спажыўцоў, у т. л. ад парушэнняў, звязаных з завышэннем цэн, блакіраваннем доступу спажыўцоў да паслуг і г. д. (табліца 1).

Закон «Аб супрацьдзеянні манапалістычнай дзейнасці і развіцці канкурэнцыі» ад 12 снежня 2013 г. № 94‑З (у рэдакцыі ад 3 красавіка 2024 г. № 364‑З) значна адрозніваецца ад закона ад 10 снежня 1992 г. № 2034‑XII. Змяшчае 7 раздзелаў і 51 артыкул. У ім істотна пашыраны катэгарыяльны апарат, куды ўключаны такія паняцці, як манапольна высокая і манапольна нізкая цана, дыскрымінацыйныя ўмовы, нядобрасумленная канкурэнцыя, вертыкальныя дамовы і г. д.

У асобны артыкул вынесена праблематыка вызначэння дамінуючага становішча суб'ектаў гаспадарання на рынку, якія валодаюць высокім патэнцыялам уздзеяння на агульныя ўмовы абарачэння тавараў і ўстаранення канкурэнтаў або цяжкасці іх дзейнасці. Першапачаткова велічыня рынкавай долі і іншыя ўмовы, у адпаведнасці з якімі можна было меркаваць аб лідзіруючых пазіцыях прадпрыемства, былі прапісаны ў Рэкамендацыях па вызначэнні дамінуючага становішча гаспадарчых суб'ектаў на таварных рынках Рэспублікі Беларусь ад 1993 г. У цяперашні час яны адлюстраваны ў самім законе і дубліруюцца ў Метадычных рэкамендацыях аб правядзенні аналізу і ацэнкі стану канкурэнцыі на таварных рынках Рэспублікі Беларусь, якія зацверджаны загадам Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю Рэспублікі Беларусь ад 13 лютага 2017 г. № 19 з улікам змяненняў, унесеных загадам ад 5 ліпеня 2024 г. № 203.

Дамінуючым прызнаецца становішча гаспадарчага суб'екта, доля якога на таварным рынку складае 35 % і вышэй, а таксама становішча суб'екта з меншай доляй рынкавай улады, але пры гэтым факт яго дамінавання быў устаноўлены антыманапольным органам зыходзячы з магчымасці ў аднабаковым парадку вызначаць узровень цаны на тавар і аказваць вырашальны ўплыў на ўмовы яго рэалізацыі, а таксама працягласці існавання гэтай магчымасці і наяўнасці эканамічных, тэхналагічных, адміністрацыйных і іншых абмежаванняў доступу на рынак. Прадпрыемствы, чыя рынкавая доля не дасягае 15 %, не могуць лічыцца дамінантнымі, калі толькі яны не знаходзяцца ў стане натуральнай манаполіі.

Адначасова перагледжана пытанне адносна дамінавання групы суб'ектаў гаспадарання. Першапачаткова яно разглядалася ў кантэксце дыферэнцыяцыі суб'ектаў рынку на вытворцаў прадукцыі і вытворцаў прадукцыі вытворча-тэхнічнага прызначэння. У цяперашні час дзейнічае адзіны падыход і ўстаноўлена, што дамінуючым лічыцца становішча кожнага суб'екта гаспадарання, калі доля не больш трох з іх, якія валодаюць найбольшай рыначнай уладай, перавышае 50 %, доля пяці — 75 % і вышэй. Да таго ж на працягу не менш за адзін год або тэрміну існавання таварнага рынку, калі той функцыянуе менш за год, параметры рынкавай улады гаспадарчых суб'ектаў застаюцца практычна нязменнымі, а доступ на адпаведны рынак новых канкурэнтаў абцяжараны.

І на пачатковым этапе станаўлення антыманапольнага рэгулявання ў Беларусі, і цяпер выяўленне дамінуючага становішча суб'екта, які гаспадарыць, прыводзіць да яго ўключэння ў адпаведны Дзяржаўны рэестр. На канец III квартала 2024 г. рэестр налічваў 892 удзельнікі рынку, з якіх 76,7 % рэгіянальнага ўзроўню, а 23,3 % — рэспубліканскага.

У рамках кантролю за выкананнем заканадаўства антыманапольны орган адсочвае аб'ём вытворчасці, цэны (тарыфы) і іншыя паказчыкі дзейнасці такіх суб'ектаў. Да таго ж для іх дакладна вызначаны пералік дзеянняў, якія недапушчальныя. Сутнасць апошніх зводзіцца да папярэджання абмежаванняў канкурэнцыі з боку прадпрыемстваў, якія валодаюць высокай рыначнай уладай, а таксама ўшчамлення імі інтарэсаў іншых суб'ектаў гаспадарання. З моманту першапачатковага зацвярджэння гэты пералік удакладняўся і зараз налічвае 10 пазіцый:

• стварэнне іншым суб'ектам гаспадарання перашкод да доступу на таварны рынак або сыходу з таварнага рынку;

• устанаўленне, падтрыманне манапольна высокай або манапольна нізкай цаны на тавар;

• канфіскацыя тавару з абарачэння, калі вынікам такой канфіскацыі з'явілася павышэнне цаны (тарыфу);

• эканамічна або тэхналагічна неабгрунтаваныя скарачэнне або спыненне вытворчасці тавару, калі на тавар ёсць попыт або размешчаны заказы на яго пастаўкі пры наяўнасці магчымасці яго рэнтабельнай вытворчасці;

• эканамічна ці тэхналагічна неабгрунтаваныя адмова або ўхіленне ад заключэння дагавора з асобнымі спажыўцамі пры наяўнасці магчымасці вытворчасці або паставак адпаведнага тавару;

• эканамічна, тэхналагічна ці іншым чынам неабгрунтаванае ўстанаўленне розных цэн (тарыфаў) на адзін і той жа тавар;

• навязванне прадаўцу або спажыўцу эканамічна або тэхналагічна неабгрунтаваных умоў дагавора, нявыгадных для іх або якія не адносяцца да прадмета дагавора, у т. л. згоду на заключэнне дагавора толькі пры ўмове ўнясення ў яго палажэнняў, адносна тавараў, у якіх прадавец або спажывец не зацікаўлены;

• заключэнне пагадненняў, якія абмяжоўваюць свабоду ўдзельнікаў гэтых пагадненняў на вызначэнне цэн (тарыфаў) і (або) умоў паставак тавараў у дагаворах з трэцімі асобамі, а таксама навязванне такіх умоў або адмова ад заключэння дагавораў з прычыны адмовы ў прыняцці магчымым спажыўцом названых умоў;

• заключэнне пагадненняў з прадаўцамі або спажыўцамі, якія цягнуць абмежаванне або ўстанаўленне кантролю над вырабам (вытворчасцю) тавару, устанаўленне кантролю над рынкамі збыту тавару, абмежаванне рынку збыту тавару;

• стварэнне дыскрымінацыйных умоў, у т. л. прымяненне да прадаўцоў або спажыўцоў няроўнага падыходу пры роўных умовах.

Пад забаронай знаходзяцца пагадненні і ўзгодненыя дзеянні паміж суб'ектамі гаспадарання, у т. л. канкурэнтамі, мэтай якіх з'яўляюцца раздзел рынку, маніпуляванне цэнамі на таргах, штучнае стварэнне дэфіцыту прадукцыі і інш. Разам з тым у шэрагу выпадкаў антыманапольны орган можа прызнаць іх дазволенымі, у прыватнасці, калі асобамі, якія ажыццяўляюць такія паводзіны, будзе даказана, што яны не менш выгадны спажыўцу, умацоўваюць пазіцыі тавараў беларускай вытворчасці на сусветнай арэне, садзейнічаюць развіццю тэхнічнага прагрэсу на ўнутраным рынку і г. д. (рыс. 2).

Для таго каб на практыцы выявіць, ці падлягаюць такія дамоўленасці забароне, законам № 94‑З дадаткова ўведзены іх ідэнтыфікацыйныя характарыстыкі, якія маюць на ўвазе адначасовае задавальненне наступным умовам: узгодненыя дзеянні загадзя вядомыя ўсім суб'ектам гаспадарання, якія прадпрымаюць іх, а вынікі адпавядаюць інтарэсам кожнага ўдзельніка, пры гэтым яны не з'яўляюцца вынікам абставін, якія ў роўнай меры ўплываюць на ўвесь рынак, напрыклад змены рэгуляваных цэн або кошту сыравіны, ваганні попыту за пэўны перыяд часу і г. д.

Правамерна таксама акцэнтаваць увагу і на тое, што ў Беларусі ў адпаведнасці з тэндэнцыямі развіцця сусветнай практыкі з агульнай колькасці пагадненняў выдзелены так званыя вертыкальныя пагадненні, якія з-за сваёй здольнасці аказваць уплыў на канкурэнцыю падлягаюць асобнаму рэгуляванню. Пад імі разумеюцца дамоўленасці паміж суб'ектамі гаспадарання, якія не з'яўляюцца канкурэнтамі, адны з якіх набываюць тавар або з'яўляюцца патэнцыяльнымі спажыўцамі, а іншыя прадастаўляюць яго або з'яўляюцца патэнцыяльнымі прадаўцамі. Калі раней антыманапольнае заканадаўства забараняла вертыкальныя пагадненні толькі ў выпадках, калі адзін з бакоў — гэта суб'ект гаспадарання, які займаў дамінуючае становішча, то цяпер дакладна ўстаноўлена, што не дапускаюцца і тыя здзелкі, якія абавязваюць спажыўца не супрацоўнічаць з канкурэнтамі прадаўца. Тут таксама прадугледжаны выключэнні (рыс. 3).

Не засталося па-за ўвагай пытанне каардынацыі эканамічнай дзейнасці. Калі высокая верагоднасць наступлення вынікаў, якія абмяжоўваюць канкурэнцыю, то пад забарону трапляе ўзгадненне суб'ектамі гаспадарання сваіх дзеянняў з трэцімі асобамі, якія не маюць да іх прамых адносін і не функцыянуюць на іх таварных рынках.

У закон № 94‑З таксама ўключана норма аб недапушчэнні нядобрасумленнай канкурэнцыі, г. зн. любых дзеянняў, накіраваных на набыццё пераваг у прадпрымальніцкай дзейнасці, што супярэчыць антыманапольнаму праву, якія могуць прычыніць страты канкурэнтам або нанесці шкоду іх дзелавой рэпутацыі. Тут размова ідзе аб незаконным выкарыстанні фірменнага наймення і таварнага знака, капіраванні знешняга віду прадукцыі, дыскрэдытацыі якога-небудзь суб'екта гаспадарання, увядзенні ў зман пакупніка адносна вытворцы тавару і г. д.

На падставе вопыту замежных краін у частцы ажыццяўлення кантролю за зліццямі і паглынаннямі, якія ў рамках сусветнай супольнасці ўяўляюць сабой універсальны механізм развіцця гандлёвага абароту, у Беларусі ў асобны блок антыманапольнага рэгулявання выдзелена праблематыка эканамічнай канцэнтрацыі. Каб ацаніць верагоднасць узнікнення з гэтага боку пагрозы для развіцця канкурэнтнага асяроддзя, у айчыннай практыцы ажыццяўляецца разлік каэфіцыента рынкавай канцэнтрацыі (СR) і індэкса Герфіндаля—Гіршмана (HHI). Першы паказчык вызначаецца як сума долей трох і чатырох асноўных суб'ектаў рынку, а другі ўяўляе сабой сумарнае значэнне квадратаў долей усіх яго ўдзельнікаў. Комплексны аналіз дадзеных паказчыкаў дазваляе вылучыць высокі, умераны і нізкі ўзроўні канцэнтрацыі (табліца 2).

У дадатак вызначаецца каэфіцыент адкрытасці рынку для міжрэгіянальнага і міжнароднага гандлю, які адлюстроўвае даступнасць уваходу на яго прадаўцоў з іншых рэгіёнаў і, адпаведна, магчымасць памяншэння важкасці айчыннага сегмента.

У мэтах прадухілення актывізацыі працэсаў непажаданай канцэнтрацыі беларускімі прававымі нормамі прадугледжана неабходнасць атрымання згоды антыманапольнага ведамства на пераўтварэнне ў акцыянерныя таварыствы гаспадарчых суб'ектаў, якія займаюць дамінуючае становішча; на далучэнне, а таксама стварэнне камерцыйных арганізацый і аб'яднанняў, калі ўдзельнічаюць у гэтым бакі па балансавым кошце сваіх актываў або памеры выручкі перавышаюць велічыні, устаноўленыя на заканадаўчым узроўні, або ўключаны ў рэестры дамінуючых прадпрыемстваў і суб'ектаў натуральных манаполій і г. д. Пры ўзгадненні такіх здзелак у межах устаранення або памяншэння адмоўнага ўплыву на канкурэнцыю орган, які рэгулюе, можа прад'явіць да іх удзельнікаў сустрэчныя патрабаванні, якія датычацца абмежаванняў у кіраванні, карыстанні або распараджэнні маёмасцю.

У Беларусі нямала зроблена і ў дачыненні да рэгламентацыі функцыянавання суб'ектаў натуральных манаполій, колькасць якіх на 19 верасня 2024 г. склала 194. Найважнейшым нарматыўным прававым актам, які рэгулюе іх дзейнасць, з'яўляецца Закон Рэспублікі Беларусь «Аб натуральных манаполіях» ад 16 снежня 2002 г. № 162‑З (у рэдакцыі ад 11 лістапада 2019 г. № 250‑З).

Ім ахоплены наступныя сферы дзейнасці:   

• транспарціроўка нафты і нафтапрадуктаў па магістральных трубаправодах, а таксама газу па магістральных і размеркавальных трубаправодах;

• перадача і размеркаванне цеплавой энергіі;

• цэнтралізаванае водазабеспячэнне і водаадвядзенне;

• паслугі чыгуначнага транспарту агульнага карыстання;

• паслугі транспартных тэрміналаў, аэрапортаў і аэранавігацыі.

У рамках апошняй рэдакцыі закона паслугі сферы перадачы і размеркавання электрычнай энергіі падзелены на паслугі па перадачы, размеркаванні электрычнай энергіі і аператыўна-дыспетчарскім кіраванні ў электраэнергетыцы. Пры гэтым з пераліку выключаны паслугі электрасувязі і паштовай сувязі агульнага карыстання, бо яны страцілі прыкметы натуральнай манаполіі.

Дадзены падыход адлюстроўвае ўзяты краінай курс на паступовы падзел натуральна-манапольных і патэнцыйна канкурэнтных відаў дзейнасці. У апошнім выпадку чаканым становіцца зніжэнне тарыфаў, бо прыцягненне спажыўцоў запатрабуе ўсталявання найбольш выгадных цэн для іх. Да таго ж гэта павінна садзейнічаць развіццю прадпрымальніцтва і з'яўленню новых удзельнікаў рынку, дае магчымасць гарманізаваць нацыянальнае заканадаўства з міжнароднай практыкай.

У мэтах забеспячэння празрыстасці функцыянавання, адкрытасці рэгулявання і абароны інтарэсаў спажыўцоў на суб'ектаў натуральных манаполій ускладзены абавязак па забеспячэнні даступнасці інфармацыі аб іх. Гэтая норма заклікана павысіць адказнасць манапалістаў за вынікі сваёй дзейнасці і іх прагназаванне.

Разам з тым у рэспубліцы абгрунтавана прызнаецца факт таго, што натуральныя манаполіі могуць выступаць у якасці пэўнага інструмента вырашэння супярэчнасцей, якія ўзнікаюць пры сутыкненні эканамічных інтарэсаў розных суб'ектаў гаспадарання, ствараючы ўмовы для развіцця ўсёй эканамічнай сістэмы. Прадпрыемствам, якія выкарыстоўваюць перавагі гэтага палажэння, прасцей распрацоўваць стратэгію паводзін на сярэдне- і доўгатэрміновую перспектыву, а доўгатэрміновыя пагадненні, якія імі заключаюцца, па вытворчым ланцужку могуць аказваць істотнае садзейнічанне росту ўнутранага рынку і павышэнню яго інвестыцыйнай прывабнасці. Да таго ж у некаторых сферах ёсць аб'ектыўныя тэхналагічныя прычыны захавання стану натуральнай манаполіі, а магчымая канкурэнцыя носіць разбуральны характар з-за іх стратэгічнай важнасці для дзяржавы.

У апошні час істотна пашыраны прынцыпы і спосабы рэгламентацыі паводзін усіх суб'ектаў натуральных манаполій. Згодна з заканадаўствам распрацоўваюцца метадалагічныя дакументы па пытаннях агульнага рэгулявання іх дзейнасці і ўстанаўлення цэн, а таксама дзейнасці канкрэтных суб'ектаў; фарміруецца і вядзецца Дзяржаўны рэестр і г. д. Навацыяй стала ўвядзенне інстытута публічных слуханняў са спажыўцамі пры ўстанаўленні або змяненні тарыфаў для натуральных манаполій для вывучэння грамадскай думкі і атрымання прапаноў, якія могуць праводзіцца на пляцоўцы МАРГ, аблвыканкамаў або Мінгарвыканкама.

Такім чынам, у Беларусі з моманту набыцця незалежнасці адбывалася паступовая трансфармацыя поглядаў адносна ролі дзяржавы і месца канкурэнцыі ў забеспячэнні высокаэфектыўнага функцыянавання нацыянальнай гаспадаркі. У галіне антыманапольнага рэгулявання была праведзена вялікая работа, якая прынесла станоўчыя вынікі. Сярод найбольш значных трэба вылучыць стварэнне адносна адасобленага і незалежнага антыманапольнага органа — Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю Рэспублікі Беларусь, прынцыпы дзейнасці якога адпавядаюць высокім стандартам, што прад'яўляюцца да антыманапольных ведамстваў замежных краін.

Сфарміравана нарматыўная прававая база, якая ахоплівае шырокае кола праблем дэманапалізацыі айчыннай эканомікі. Яна дае рацыянальныя тлумачэнні адносна таго, якімі павінны быць паводзіны суб'ектаў гаспадарання, каб забяспечыць здаровае саперніцтва на ўнутраным і знешнім рынках у адпаведнасці з правіламі і нормамі гандлю сусветнай супольнасці без ушчамлення нацыянальных інтарэсаў. У рэспубліцы ёсць дастатковыя ўмовы для вядзення паспяховага бізнесу.

Згодна з Нацыянальнай стратэгіяй сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2030 года прадугледжана далейшае развіццё інстытутаў антыманапольнага рэгулявання; збліжэнне прававога ўзаемадзеяння ў сферы канкурэнтнай палітыкі дзяржаў — членаў ЕАЭС; фарміраванне і развіццё канкурэнтнага асяроддзя (скарачэнне пераліку ліцэнзаваных відаў дзейнасці, спрашчэнне працэдур сертыфікацыі).