• Агульная характарыстыка
• Знешні гандаль
• Сістэма падтрымкі экспарту

Агульная характарыстыка

Знешнегандлёвая палітыка — гэта комплекс арганізацыйных, эканамічных і палітычных мер, накіраваных на развіццё знешнегандлёвых сувязей краіны з улікам параўнальных пераваг і інавацыйнага шляху развіцця нацыянальнай эканомікі з мэтай максімальнага выкарыстання выгад ад удзелу ў сістэме міжнароднага падзелу працы.

Знешнегандлёвая палітыка Рэспублікі Беларусь як малой адкрытай эканомікі ва ўмовах глабалізацыі сусветнай гаспадаркі ажыццяўляецца ў мэтах абароны ўнутранага рынку і стварэння спрыяльных умоў для беларускіх вытворцаў і спажыўцоў тавараў, заказчыкаў і выканаўцаў паслуг з улікам міжнародных абавязацельстваў Рэспублікі Беларусь, а таксама садзейнічае прасоўванню беларускіх тавараў і паслуг на знешнія рынкі.

Беларусь праводзіць незалежную знешнегандлёвую палітыку. Адносіны Рэспублікі Беларусь з замежнымі дзяржавамі ў галіне знешнегандлёвай дзейнасці будуюцца на аснове Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, Закона Рэспублікі Беларусь ад 25 лістапада 2004 г. № 347‑З «Аб дзяржаўным рэгуляванні знешнегандлёвай дзейнасці», іншага заканадаўства Беларусі, а таксама агульнапрызнаных прынцыпаў і норм міжнароднага права, у т. л. прынцыпаў суверэннай роўнасці дзяржаў, мірнага вырашэння міжнародных спрэчак, неўмяшання ва ўнутраныя справы адна адной, добрасумленнага выканання міжнародных абавязацельстваў, прынятых Рэспублікай Беларусь, а таксама недыскрымінацыі і ўзаемнасці.

Асноўнымі прынцыпамі дзяржаўнага рэгулявання знешнегандлёвай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляюцца:

1) рэалізацыя знешнегандлёвай палітыкі як састаўной часткі адзінай знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь;

2) забеспячэнне нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Беларусь, у т. л. у эканамічнай сферы;

3) адзінства мытнай тэрыторыі Рэспублікі Беларусь;

4) прыярытэт эканамічных мер дзяржаўнага рэгулявання знешнегандлёвай дзейнасці;

5) неўмяшанне ў прыватныя справы пры ажыццяўленні знешнегандлёвай дзейнасці, за выключэннем выпадкаў, калі такое ўмяшанне ажыццяўляецца на падставе прававых норм у інтарэсах нацыянальнай бяспекі, грамадскага парадку, аховы здароўя насельніцтва, абароны маралі, правоў і свабод іншых асоб;

6) забеспячэнне выканання абавязацельстваў, прынятых Рэспублікай Беларусь па міжнародных дагаворах, і рэалізацыі правоў, якія ўзнікаюць з міжнародных дагавораў Рэспублікі Беларусь;

7) прымяненне ў адносінах да іншай дзяржавы (групы дзяржаў) мер дзяржаўнага рэгулявання знешнегандлёвай дзейнасці з улікам узаемнасці;

8) выбар мер дзяржаўнага рэгулявання знешнегандлёвай дзейнасці, якія з’яўляюцца не больш цяжкімі для яе ўдзельнікаў, чым гэта неабходна для забеспячэння эфектыўнага дасягнення мэт, якія праследуюцца дадзенымі мерамі;

9) абгрунтаванасць і аб’ектыўнасць прымянення мер дзяржаўнага рэгулявання знешнегандлёвай дзейнасці;

10) гарантаванне права на судовую абарону правоў, свабод і законных інтарэсаў удзельнікаў знешнегандлёвай дзейнасці;

11) галоснасць у прымяненні мер дзяржаўнага рэгулявання знешнегандлёвай дзейнасці.

Правадніком знешнегандлёвай палітыкі Рэспублікі Беларусь з’яўляецца сістэма дзяржаўных інстытутаў і арганізацый, у якую ўваходзяць Прэзідэнт, Савет Міністраў, Міністэрства фінансаў, Міністэрства эканомікі, Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю, а таксама Міністэрства замежных спраў, якое праводзіць дзяржаўную палітыку ў сферы знешніх сувязей і ажыццяўляе каардынацыю знешнепалітычнай і знешнеэканамічнай дзейнасці нашай краіны. Працуюць аналагі замежных інстытутаў падтрымкі экспарцёраў: БРУПЭІС «Белэксімгарант», ААТ «Банк развіцця Рэспублікі Беларусь», ААТ «Агенцтва знешнеэканамічнай дзейнасці», ААТ «Прамагралізінг», РУП «Нацыянальны цэнтр маркетынгу і кан’юнктуры цэн», Беларуская гандлёва-прамысловая палата, міжурадавыя камісіі і рабочыя групы, саветы дзелавога супрацоўніцтва з замежнымі краінамі, праводзяцца ўзаемныя візіты на вышэйшым і іншых узроўнях, бізнес-місіі, міжнародныя форумы эканамічнага характару.

Знешні гандаль

Забеспячэнне ўстойлівасці і збалансаванасці знешняга гандлю мае выключнае значэнне ў сацыяльна-эканамічным развіцці Рэспублікі Беларусь. Дадатнае сальда знешнегандлёвых аперацый па таварах і паслугах забяспечвае фінансавую стабільнасць на макраэканамічным узроўні, абумоўліваючы такія базавыя параметры эканамічнай бяспекі краіны, як афіцыйныя золатавалютныя рэзервы, валавы і дзяржаўны знешні доўг, абменны курс нацыянальнай валюты. У сваю чаргу экспартныя пастаўкі прадукцыі айчынных вытворцаў — важнейшы фактар загрузкі вытворчых магутнасцей, падтрымання высокага ўзроўню занятасці, даходаў дзяржаўнага бюджэту і забеспячэння дынамічнага росту эканомікі.

Абарот знешняга гандлю таварамі і паслугамі па метадалогіі плацежнага балансу ў 2024 г. склаў больш за 100 млрд долараў ЗША, у т. л. экспарт — 49,4 млрд долараў ЗША, імпарт — 50,7 млрд долараў ЗША. Знешнегандлёвы абарот тавараў і паслуг за 2024 г. у параўнанні з 2023 г. вырас на 4,9 млрд долараў ЗША (на 5,1 %) і быў абумоўлены ў большай ступені павелічэннем імпарту на 3,2 млрд долараў ЗША (прырост 6,8 %) пры росце экспарту на 1,7 млрд долараў ЗША (прырост 3,5 %). У выніку склалася адмоўнае сальда знешняга гандлю таварамі і паслугамі ў памеры 1,3 млрд долараў ЗША (у 2023 г. сальда было станоўчае і складала 246,4 млн долараў ЗША). Адносіны сальда знешняга гандлю таварамі і паслугамі да валавога ўнутранага прадукту склалі мінус 1,7 %.

Асноўныя паказчыкі знешняга гандлю таварамі і паслугамі за 2020–2024 гг. прадстаўлены на рыс. 1.

У 2020–2023 гг. штогод было забяспечана ўстойлівае дадатнае сальда ў гандлі таварамі і паслугамі; у 2022 г. яно склала 4,7 млрд долараў ЗША — максімальнае значэнне за 30‑гадовы перыяд.

У 2024 г. апераджальны рост імпарту над экспартам прывёў да пагаршэння знешнегандлёвага сальда таварамі і паслугамі на 1,6 млрд долараў ЗША, сфарміраваўшы дэфіцыт на ўзроўні мінус 1,3 млрд долараў ЗША.

У знешнім гандлі таварамі экспарт склаў 39,5 млрд долараў ЗША і ў параўнанні з 2023 г. павялічыўся на 1,2 %, імпарт — 44,2 млрд долараў (рост на 6,3 %). Перавышэнне росту імпарту тавараў над ростам экспарту тавараў прывяло да пагаршэння адмоўнага сальда знешняга гандлю таварамі з 2,5 млрд долараў ЗША да 4,7 млрд долараў ЗША.

Беларусь — краіна з экспартна арыентаванай эканомікай. Да важнейшых экспартных тавараў адносіцца прадукцыя нафтахімічнай прамысловасці і машынабудавання, металургіі і дрэваапрацоўкі, малочная і мясная прадукцыя.

Асноўны станоўчы ўклад у дынаміку экспарту тавараў за 2024 г. (+2,4 п. п.) унесла група харчовых тавараў; уклад астатніх узбуйненых груп тавараў быў адмоўным (рыс. 2). Экспарт харчавання вырас на 15,9 %; скараціўся экспарт прамежкавых тавараў на 3,6 %, інвестыцыйных — на 2 %, спажывецкіх нехарчовых — на 0,7 %. У таварнай структуры экспарту больш за палову традыцыйна займаюць прамежкавыя тавары.

У рэгіянальным разрэзе найбольшы станоўчы ўклад у прырост экспарту тавараў быў забяспечаны г. Мінскам (+1,8 п. п.); адмоўны ўклад унеслі Віцебская вобласць (−2,2 п. п.) і Мінская вобласць (−0,6 п. п.); рыс. 3. У рэгіянальнай структуры экспарту тавараў лідзіруючая пазіцыя перайшла ад Мінскай вобласці да г. Мінска; адстаючая — захавалася за Магілёўскай вобласцю.

Фактарамі, якія стрымліваюць рост вартаснага аб’ёму экспарту тавараў у 2024 г., з’явіліся неспрыяльная коштавая кан’юнктура на калійныя ўдабрэнні і падаражанне кошту паставак расійскай нафты ў выніку завяршэння падатковага манеўру.

Рост імпарту адбыўся па ўсіх узбуйненых групах тавараў: па інвестыцыйных на 1,8 %, прамежкавых — 2,5 %, спажывецкіх — 14,1 %. Найбольшы прырост імпарту склалі спажывецкія тавары нехарчовага прызначэння (+3,3 п. п.) і прамежкавыя тавары (+1,5 п. п.); рыс. 4. У таварнай структуры імпарту істотных змен не адбылося, каля 60 % прыпадае на тавары прамежкавага спажывання.

У рэгіянальным разрэзе найбольшы ўклад у прырост імпарту тавараў быў з боку г. Мінска (+3,1 п. п.), найменшы — Гомельскай вобласці (−0,6 п. п.); рыс. 5. У рэгіянальнай структуры імпарту тавараў значных змен не назіралася, дамінуючая пазіцыя захоўваецца за г. Мінскам (на ўзроўні 40 %).

Выгаднае геаграфічнае становішча Беларусі, асаблівасці яе эканомікі вызначаюць шматвектарныя знешнегандлёвыя сувязі. У 2024 г. гандлёвымі партнёрамі Беларусі былі 196 краін свету; куплялі беларускую прадукцыю 156 краін, пастаўлялі свае тавары на беларускі рынак 184 краіны.

У геаграфічнай структуры беларускага экспарту 71 % займаюць краіны СНД, 29 % — краіны па-за СНД (рыс. 6).

Асноўны ўклад у станоўчую дынаміку экспарту і імпарту тавараў быў забяспечаны краінамі СНД і перш за ўсё Расіяй, якая традыцыйна з’яўляецца асноўным гандлёвым партнёрам Беларусі, на яе долю прыпадае больш за палову вартаснага аб’ёму знешняга гандлю таварамі. З расійскім бокам пастаянна вядзецца работа па зняцці бар’ераў і абмежаванняў ва ўзаемным гандлі, забеспячэнні роўных умоў гаспадарання, вырашэнні актуальных пытанняў узаемадзеяння ў энергетычнай сферы, нарошчванні прамысловай кааперацыі.

У рамках дыверсіфікацыі экспартных рынкаў актыўна развіваюцца гандлёвыя сувязі з Кітайскай Народнай Рэспублікай. Адмысловая ўвага надаецца краінам «далёкай дугі», уключаючы краіны Афрыкі і Блізкага Усходу (Аб’яднаныя Арабскія Эміраты, Егіпет, Зімбабвэ, Алжыр, Кенія, Нігерыя, ПАР і інш.), Азіі (Турцыя, Індыя, В’етнам, Манголія і інш.), Лацінскай Амерыкі (Бразілія, Мексіка, Куба, Нікарагуа і інш.).

У знешнім гандлі паслугамі ў 2024 г. экспарт склаў 9,9 млрд долараў ЗША і ў параўнанні з 2023 г. павялічыўся на 14 %, імпарт — 6,5 млрд долараў ЗША (рост на 10,1 %). Перавышэнне росту экспарту над ростам імпарту прывяло да павелічэння сальда знешняга гандлю паслугамі з 2,8 млрд долараў ЗША да 3,4 млрд долараў ЗША.

Больш за палову аб’ёму экспарту паслуг прыпадае на краіны СНД (50,4 %), імпарту паслуг — на краіны па-за СНД (56,3 %).

Пазітыўная тэндэнцыя росту аб’ёмаў экспарту і велічыні станоўчага сальда знешняга гандлю паслугамі сведчыць аб выбудоўванні новых транспартна-лагістычных ланцужкоў і ўмацаванні пазіцый Беларусі на рынках дружалюбных краін пры ажыццяўленні экспарту паслуг (турыстычных, будаўнічых і інш.).

Сістэма падтрымкі экспарту

У Рэспубліцы Беларусь экспарт з’яўляецца адным з асноўных прыярытэтаў развіцця эканомікі, таму механізмам падтрымкі экспарту ўдзяляецца павышаная ўвага. Беларусь першай сярод краін СНД стварыла нацыянальную сістэму стымулявання экспарту, якая ўяўляе сабой сукупнасць страхавых, крэдытных і бюджэтных мерапрыемстваў, інфармацыйнае забеспячэнне, тэхнічнае садзейнічанне экспарцёрам, стварэнне развітой знешнегандлёвай інфраструктуры. Сістэма стымулявання і падтрымкі беларускага экспарту пастаянна развіваецца і ўдасканальваецца, ствараюцца ўмовы для ўвядзення новых эфектыўных механізмаў.

Фінансавыя механізмы экспартнага стымулявання ў цяперашні час прадстаўлены ў форме страхавання экспартных рызык, а таксама мэтавага экспартнага крэдытавання. Развіццё гэтых інструментаў заахвочвання экспарту ў апошні час звязана з неабходнасцю адпавядаць патрабаванням СГА, якая забараняе выкарыстанне прамых экспартных субсідый і дыферэнцыравана адносіцца да розных форм ускоснага субсідзіравання.

З мэтай паспяховага вырашэння задач па актыўным нарошчванні экспарту, якія стаяць перад эканомікай рэспублікі, з выкарыстаннем лепшага міжнароднага вопыту ў гэтай сферы быў прыняты Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 25 жніўня 2006 г. № 534 «Аб садзейнічанні развіццю экспарту тавараў (работ, паслуг)». Указ вызначыў парадак правядзення страхавання экспартных рызык з падтрымкай дзяржавы, а таксама механізм ільготнага крэдытавання айчынных прадпрыемстваў для вытворчасці і рэалізацыі экспартнай прадукцыі.

Другой мерай стымулявання экспарту айчынных тавараў служыць механізм частковай кампенсацыі з беларускага бюджэту працэнтаў па крэдытах і лізінгавых плацяжах спажыўцам беларускай прадукцыі з выкарыстаннем рэсурснай і кліенцкай базы замежных банкаў. Такі механізм прадугледжаны Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 24 верасня 2009 г. № 466 «Аб некаторых мерах па рэалізацыі тавараў, вырабленых у Рэспубліцы Беларусь».

У мэтах прасоўвання беларускай прадукцыі на знешнія рынкі на ўмовах лізінгу пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 19 лістапада 2009 г. № 1505 ААТ «Прамагралізінг» прадастаўлены паўнамоцтвы па стварэнні і функцыянаванні ў рэспубліцы эфектыўнага механізма міжнароднага фінансавага лізінгу.

Фінансавая, інфармацыйная і арганізацыйная падтрымка экспартнай дзейнасці малых і сярэдніх прадпрыемстваў прадугледжана Законам Рэспублікі Беларусь ад 1 ліпеня 2010 г. № 148‑З «Аб падтрымцы малога і сярэдняга прадпрымальніцтва». Парадак і ўмовы прадастаўлення фінансавай падтрымкі экспартна арыентаваным суб’ектам малога і сярэдняга прадпрымальніцтва рэгламентуюцца пастановамі Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь.

З улікам сусветнага вопыту стымулявання экспартнай дзейнасці ў Беларусі выкарыстоўваюцца механізмы суфінансавання дзяржавай маркетынгавых расходаў прадпрыемстваў-экспарцёраў, а менавіта:

— частковае фінансаванне за кошт бюджэтных сродкаў расходаў па арганізацыі нацыянальных выставак (экспазіцый) Рэспублікі Беларусь за мяжой [пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 23 красавіка 2012 г. № 384 «Аб зацвярджэнні Палажэння аб парадку арганізацыі нацыянальных выставак (экспазіцый) Рэспублікі Беларусь у замежных дзяржавах»];

— пакрыццё беларускім суб’ектам гаспадарання часткі расходаў на ўдзел у міжнародных спецыялізаваных выстаўках (кірмашах) і па правядзенні ацэнкі адпаведнасці прадукцыі ў замежных дзяржавах (Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 14 лістапада 2019 г. № 412 «Аб падтрымцы экспарту»).

У Рэспубліцы Беларусь прымяняліся таксама разнастайныя меры падатковага стымулявання экспарту, падпісаны шэраг міжурадавых пагадненняў аб прадухіленні двайнога падаткаабкладання ўзаемных паставак тавараў. Пры экспарце тавараў, работ, паслуг спаганяецца ПДВ па стаўцы 0 %, што адпавядае сусветнай практыцы спагнання ўскосных падаткаў па прынцыпе краіны прызначэння тавару, выканання работ, паслуг.

Немалаважнае значэнне ў сістэме падтрымкі экспарцёраў маюць меры па супрацьдзеянні ўвядзенню трэцімі краінамі антыдэмпінгавых, кампенсацыйных і ахоўных мер у адносінах да беларускіх тавараў, абарона інтарэсаў беларускіх экспарцёраў пры правядзенні такіх расследаванняў.

Інфармацыйную падтрымку экспарцёраў у Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляе РУП «Нацыянальны цэнтр маркетынгу і кан’юнктуры цэн» Міністэрства замежных спраў, які аказвае экспарцёрам маркетынгавыя і кансультацыйныя паслугі, інфармацыйна-рэкламную падтрымку з мэтай павышэння эфектыўнасці іх гаспадарчай дзейнасці і ўмацавання пазіцый на ўнутраным і знешніх рынках. У пералік паслуг, якія аказваюцца цэнтрам, уваходзіць даследаванне рынкаў тавараў і паслуг, аналіз канкурэнтнага асяроддзя, вывучэнне спажыўцоў і пошук дзелавых партнёраў, устанаўленне эфектыўных дзелавых кантактаў з патэнцыяльнымі контрагентамі, комплекснае суправаджэнне ўсіх відаў закупак на конкурснай аснове, суправаджэнне ўдзелу ў выставачных мерапрыемствах за мяжой, навучальныя семінары і інш.

Цэнтр таксама забяспечвае работу Нацыянальнага партала інфармацыйнай падтрымкі экспарту (http://www.export.by), які створаны для аказання інфармацыйнай падтрымкі беларускім экспарцёрам у прасоўванні іх прадукцыі на знешні рынак, а таксама рэкламы экспартнага патэнцыялу вытворцаў прамысловай, сельскагаспадарчай і інтэлектуальнай прадукцыі.

ААТ «Агенцтва знешнеэканамічнай дзейнасці» як нацыянальны інстытут падтрымкі экспарту забяспечвае функцыянаванне комплекснай сістэмы падтрымкі экспарту і імпарту ў Рэспубліцы Беларусь, садзейнічае павышэнню эфектыўнасці фінансавых і нефінансавых інструментаў падтрымкі ў сферы знешнеэканамічнай дзейнасці беларускіх суб’ектаў гаспадарання і пашырэнню доступу да механізмаў такой падтрымкі.

Немалаважная роля ў садзейнічанні экспарту беларускіх тавараў Беларускай гандлёва-прамысловай палаты (БелГПП), якая аказвае шырокі комплекс паслуг у галіне знешнеэканамічнай дзейнасці, у т. л. аказанне інфармацыйна-маркетынгавай падтрымкі; арганізацыю дзелавых візітаў за мяжу і прыёмаў замежных дэлегацый; правядзенне ў рэспубліцы і за мяжой сустрэч і перагавораў, пошук дзелавых партнёраў; правядзенне прэзентацый рэгіёнаў, прадпрыемстваў, брэндаў, новага прадукту; арганізацыю форумаў, канферэнцый, семінараў, круглых сталоў і іншых мерапрыемстваў.

Мінскі Міжнародны Выставачны Цэнтр

БелГПП — нацыянальны каардынатар выставачна-кірмашовай дзейнасці ў замежных дзяржавах. У склад БелГПП уваходзіць выставачнае УП «Белінтэрэкспа», якое з’яўляецца лідарам у галіне арганізацыі нацыянальных выставак (экспазіцый) за мяжой, а таксама адзіным выставачным прадпрыемствам, якое арганізуе нацыянальныя выстаўкі замежных дзяржаў у Рэспубліцы Беларусь. «Белінтэрэкспа» штогод фарміруе каляндар выставачных мерапрыемстваў, які ўключае дзясяткі буйных выставак і бізнес-форумаў з міжнародным удзелам.

Пачынаючы з 2004 г. рэспубліканскія органы дзяржаўнага кіравання праводзяць мэтанакіраваную работу па фарміраванні і развіцці, павышэнні эфектыўнасці тавараправоднай сеткі падведамных арганізацый за мяжой. Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 24 лютага 2012 г. № 183 зацверджана Палажэнне аб тавараправоднай сетцы беларускіх арганізацый за мяжой. З 1 ліпеня 2013 г. функцыі каардынацыі развіцця тавараправоднай сеткі беларускіх арганізацый за мяжой ускладзены на Міністэрства замежных спраў, якое аказвае садзеянне беларускім прадпрыемствам і арганізацыям у гэтай рабоце праз сістэму загранустаноў Рэспублікі Беларусь.