• Агульная характарыстыка
• Спажывецкая кааперацыя
• Лічбавы гандаль

Агульная характарыстыка

Гандаль уяўляе сабой адзін з асноўных складальнікаў эканомікі дзяржавы. Ён забяспечвае насельніцтва неабходнымі таварамі і паслугамі і служыць каталізатарам эканамічнага росту, спрыяючы развіццю малых і сярэдніх прадпрыемстваў, стварэнню працоўных месцаў і паляпшэнню сацыяльнай стабільнасці.

Асноўным законам, на якім засноўваецца гандаль у Рэспубліцы Беларусь, з’яўляецца Закон Рэспублікі Беларусь ад 8 студзеня 2014 г. № 128‑З «Аб дзяржаўным рэгуляванні гандлю і грамадскага харчавання». Гэты нарматыўны акт устанаўлівае прававыя асновы для рэгулявання гандлёвай дзейнасці і сферы грамадскага харчавання, вызначаючы ключавыя прынцыпы і механізмы дзяржаўнага кантролю ў гэтай галіне.

Заканадаўства Рэспублікі Беларусь у сферы гандлю і грамадскага харчавання зведала шэраг змяненняў і дапаўненняў, што сведчыць аб яго дынамічным развіцці і адаптацыі да сучасных умоў. Сярод ключавых змяненняў:

— Закон Рэспублікі Беларусь ад 13 ліпеня 2016 г. № 397‑З «Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у некаторыя законы Рэспублікі Беларусь па пытаннях дзяржаўнай статыстыкі», які ўнёс карэктывы ў існуючыя нормы, накіраваныя на паляпшэнне рэгулявання гандлёвай дзейнасці;

— Закон Рэспублікі Беларусь ад 4 студзеня 2021 г. № 81‑З «Аб змяненні Закона Рэспублікі Беларусь “Аб дзяржаўным рэгуляванні гандлю і грамадскага харчавання ў Рэспубліцы Беларусь”», які працягнуў працэс абнаўлення заканадаўства, улічваючы новыя рэаліі і патрэбы рынку;

— Закон Рэспублікі Беларусь ад 7 сакавіка 2024 г. № 358‑З «Аб змяненні Закона Рэспублікі Беларусь “Аб дзяржаўным рэгуляванні гандлю і грамадскага харчавання”», які ўнёс змяненні ў гэтай галіне, што адлюстроўваюць актуальныя тэндэнцыі і выклікі, з якімі сутыкаецца гандлёвая сістэма краіны.

Мэты дзяржаўнага рэгулявання гандлю ў Рэспубліцы Беларусь заключаюцца ў наступным:

па‑першае, у садзейнічанні станаўленню рынкавых адносін у сферы гандлю;

па‑другое, у фарміраванні цэласнай сістэмы гандлёвага абслугоўвання, накіраванай на поўнае і комплекснае задавальненне патрэб насельніцтва і запытаў мясцовага рынку працы;

па‑трэцяе, у стварэнні нарматыўнай прававой базы, якая забяспечвае эфектыўнае функцыянаванне і развіццё гандлю, што ў канчатковым выніку садзейнічае забеспячэнню ўстойлівага эканамічнага росту.

Найважнейшай задачай дзяржаўнага рэгулявання ў сферы гандлю з’яўляецца падтрыманне стабільнасці спажывецкага рынку і забеспячэнне яго сацыяльнай арыентаванасці. У Беларусі вызначаны сацыяльныя прыярытэты, сярод якіх ключавым з’яўляецца стварэнне спажывецкага рынку, які садзейнічае развіццю бізнесу і задавальненню патрэб насельніцтва. Істотным аспектам забеспячэння рэгіянальнай эканамічнай бяспекі выступае ўстойлівасць функцыянавання гандлёвых прадпрыемстваў і арганізацый, што патрабуе прымянення сістэмнага падыходу да іх развіцця і падтрымкі. Для павышэння інвестыцыйнай прывабнасці прадпрыемстваў неабходна рэалізаваць комплекс мерапрыемстваў, накіраваных на стварэнне спрыяльных умоў для прыцягнення інвестыцый. Гэта ўключае ўкараненне рыначных механізмаў рэгулявання, якія садзейнічаюць аптымізацыі працэсаў інвестыцыйнага суправаджэння і паляпшэнню дзелавога клімату.

На сучасным этапе гандлёвая сістэма Беларусі ахоплівае як аптовы, так і рознічны гандаль, а таксама ўключае шырокі спектр паслуг, звязаных з размеркаваннем тавараў. Асноўныя сегменты ўнутранага гандлю ў Беларусі ўключаюць у сябе наступныя напрамкі:

— рознічны гандаль прадуктамі харчавання і нехарчовымі таварамі;

— аптовы гандаль, уключаючы дыстрыбуцыю тавараў;

— электронны гандаль, які паступова займае ўсё больш значнае месца ў структуры рознічнага гандлю (рытэйла).

Рознічны гандаль прадуктамі харчавання і нехарчовымі таварамі — адзін з ключавых кампанентаў унутранай эканомікі, які забяспечвае насельніцтва неабходнымі таварамі для паўсядзённага спажывання. Дадзены сегмент уключае ў сябе як традыцыйныя фарматы, такія як крамы, рынкі і кіёскі, так і сучасныя фарматы, уключаючы супермаркеты і гіпермаркеты. Гэты сектар характарызуецца разнастайнасцю асартыменту і дазваляе задавальняць розныя спажывецкія перавагі і запатрабаванні насельніцтва. Рознічны гандаль актыўна адаптуецца да змен у спажывецкіх звычках, што праяўляецца ва ўкараненні новых тэхналогій і паслуг, такіх як дастаўка дадому і самавываз.

Аптовы гандаль, уключаючы дыстрыбуцыю тавараў, з’яўляецца важным звяном у ланцужку паставак, якія забяспечваюць эфектыўнае размеркаванне тавараў паміж вытворцамі і рознічнымі гандлярамі. Гэты сегмент ахоплівае як класічныя аптовыя кампаніі, так і спецыялізаваныя дыстрыб’ютары, якія займаюцца пастаўкамі пэўных катэгорый тавараў. Аптовы гандаль спрыяе фарміраванню стабільных і надзейных ланцужкоў паставак, што крытычна важна для забеспячэння даступнасці тавараў на рынку і падтрыманні коштавай стабільнасці. Эфектыўны аптовы гандаль выконвае значную функцыю ў сістэме кіравання запасамі і мінімізацыі выдаткаў, што ў канчатковым выніку ўплывае на канкурэнтаздольнасць усёй гандлёвай сістэмы.

На фоне складаных знешнеэканамічных умоў валавы ўнутраны прадукт (ВУП) у Рэспубліцы Беларусь прадэманстраваў сваю ўстойлівасць і здольнасць да адаптацыі. Паводле даных Нацыянальнага статыстычнага камітэта, валавы ўнутраны прадукт Беларусі за перыяд са студзеня па снежань 2024 г. склаў 246,6 млрд руб. у бягучых цэнах, што ў супастаўных цэнах адлюстроўвае рост на 4 % у параўнанні з 2023 г. Індэкс-дэфлятар ВУП за названы перыяд склаў 108,8 %, што сведчыць аб умераным інфляцыйным фоне. Сектар гандлю выступае ў ролі аднаго з асноўных элементаў эканамічнай сістэмы Рэспублікі Беларусь, уносячы свой уклад у ВУП краіны і забяспечваючы рост занятасці насельніцтва ў гэтай сферы.

У 2024 г. структура эканомікі Беларусі зведала значныя змены. Асноўныя сектары, такія як прамысловасць, гандаль, сельская гаспадарка і будаўніцтва, захавалі свае пазіцыі, аднак іх уклад у фарміраванне ВУП змяніўся. Гандаль стабільна ўтрымліваў узровень 9,7 % ад агульнага ВУП, што паказвае на яго значнасць у эканамічнай структуры краіны (рыс. 1).

Аналіз даных за перыяд 2020–2024 гг. паказвае, што ўдзельная вага гандлю і рамонту ў структуры ВУП Беларусі заставалася адносна стабільнай, вагаючыся ў межах 9,3–9,8 %. Аднак усярэдзіне гэтага інтэрвалу назіраюцца малаважныя змены, якія можна растлумачыць макраэканамічнымі працэсамі. Аналіз удзельнай вагі ўнутранага гандлю ў валавым унутраным прадукце Рэспублікі Беларусь за 2019–2023 гг. паказвае дынаміку працэсаў у краіне. У 2020 г. удзельная вага павялічылася да 9,6 %. Гэта можа быць звязана з уплывам пандэміі COVID‑19, калі попыт на ўнутраныя тавары і паслугі ўзрос з-за абмежаванняў у міжнародным гандлі. Таму ўнутраны рынак мог заняць больш значнае месца ў эканоміцы. У далейшым у 2021 г. назіралася зніжэнне да 9,3 %. Гэта можа сведчыць аб аднаўленні знешнеэканамічнай актыўнасці і аднаўленні міжнародных сувязей пасля пандэміі, што прывяло да памяншэння долі ўнутранага гандлю ў ВУП. Аднак у 2022 г. удзельная вага гэтага сектара зноў павялічваецца да 9,7 %, што сведчыць аб аднаўленні эканомікі і росце спажывецкага попыту. Працягваючы гэтую станоўчую дынаміку, у 2023 г. паказчык дасягнуў 9,8 %. Гэты рост можна растлумачыць паляпшэннем эканамічнай сітуацыі, павелічэннем аб’ёмаў гандлю і павышэннем актыўнасці ў сферы гандлю.

Дынаміка ўдзельнай вагі ўнутранага гандлю ў ВУП Рэспублікі Беларусь за 2020–2023 гг. паказвае пад’ёмныя і спадаючыя тэндэнцыі, што адлюстроўвае ўплыў макраэканамічных фактараў, такіх як пандэмія і міжнародныя санкцыі. Найбольш выражаны рост удзельнай вагі ўнутранага гандлю назіраўся ў 2023 г., што можа быць індыкатарам росту ўнутранай эканамічнай актыўнасці ў адказ на знешнія выклікі.

Такім чынам, 2024 год стаў дынамічным перыядам для беларускай эканомікі, які характарызуецца вяртаннем да мадэлі больш дыверсіфікаванай эканомікі. У прыватнасці, сектар гандлю заняў 2‑е месца па тэмпах росту сярод асноўных галін (пасля будаўніцтва).

Павелічэнне пакупной здольнасці насельніцтва і стабільны ўнутраны попыт уяўляюць сабой фактары, якія спрыяюць развіццю сектара гандлю, што можна растлумачыць некалькімі ключавымі аспектамі:

Пакупная здольнасць насельніцтва. Гэты эканамічны паказчык адлюстроўвае магчымасць спажыўцоў набываць тавары і паслугі ва ўмовах існуючых цэн. Павелічэнне пакупной здольнасці можа быць абумоўлена ростам даходаў насельніцтва, зніжэннем ўзроўню беспрацоўя і павелічэннем сацыяльных выплат. Калі даходы растуць, спажыўцы становяцца больш схільнымі да выдаткаў, што, у сваю чаргу, стымулюе попыт на тавары і паслугі. Даследаванні паказваюць, што павелічэнне рэальных даходаў насельніцтва непасрэдна звязана з ростам аб’ёмаў рознічнага гандлю, паколькі спажыўцы пачынаюць набываць не толькі базавыя тавары, але і тавары працяглага карыстання, што станоўча адбіваецца на эканамічным развіцці краіны.

Стабільны ўнутраны попыт. Унутраны попыт уяўляе сабой сукупнасць патрэб насельніцтва і бізнесу ў таварах і паслугах. Стабільнасць унутранага попыту азначае, што спажыўцы гатовыя і здольныя здзяйсняць пакупкі на рэгулярнай аснове, што стварае прадказальнае асяроддзе для гандлю. Такі попыт можа быць абумоўлены рознымі фактарамі, у т. л. эканамічнай стабільнасцю, узроўнем даверу спажыўцоў, а таксама даступнасцю крэдытавання. Стабільны ўнутраны попыт садзейнічае фарміраванню ўстойлівых бізнес-мадэлей для гандлёвых прадпрыемстваў, дазваляючы ім планаваць свае стратэгіі на доўгатэрміновую перспектыву.

Узаемасувязь паміж пакупной здольнасцю і ўнутраным попытам. Павелічэнне пакупной здольнасці насельніцтва напрамую ўплывае на ўнутраны попыт. Калі насельніцтва мае больш сродкаў, яно пачынае больш актыўна траціць на тавары і паслугі, што стварае дадатковыя стымулы для гандлю. Гэта, у сваю чаргу, можа прывесці да пашырэння асартыменту тавараў, паляпшэння якасці абслугоўвання і ўкаранення новых тэхналогій у гандаль.

Эканамічны ўплыў. Рост сектара гандлю ва ўмовах павелічэння пакупной здольнасці і стабільнага ўнутранага попыту таксама мае пазітыўны ўплыў на эканоміку ў цэлым. Ён спрыяе стварэнню новых працоўных месцаў, павелічэнню падатковых паступленняў і паляпшэнню агульнага ўзроўню жыцця насельніцтва. Гэта стварае замкнёнае кола, дзе развіццё гандлю вядзе да паляпшэння эканамічных умоў, што, у сваю чаргу, стымулюе далейшы рост пакупной здольнасці і ўнутранага попыту.

Такім чынам, павелічэнне пакупной здольнасці насельніцтва і стабільны ўнутраны попыт уяўляюць сабой не толькі значныя фактары, якія садзейнічаюць паспяховаму функцыянаванню сектара гандлю, але і з’яўляюцца асноўнымі драйверамі эканамічнага росту, якія забяспечваюць устойлівае развіццё эканомікі ў цэлым.

У 2024 г. рознічны тавараабарот дасягнуў 90,1 млрд руб., што адпавядае 111,8 % у параўнанні з паказчыкамі 2023 г. пры ўліку супастаўных цэн. Аднадзённы рознічны тавараабарот на душу насельніцтва склаў 26,8 руб. супраць 23 руб. у аналагічным перыядзе папярэдняга года.

Таксама варта адзначыць, што рознічны тавараабарот арганізацый гандлю, які складае 95 % ад агульнага аб’ёму рознічнага гандлю, дасягнуў 85,6 млрд руб., што адпавядае 112,8 % у супастаўных цэнах да ўзроўню 2023 г. Аптовы тавараабарот у 2024 г. склаў 181,5 млрд руб., што складае 102,6 % у супастаўных цэнах па адносінах да 2023 г. Тавараабарот у сферы грамадскага харчавання склаў 6,2 млрд руб., або 110,6 % у супастаўных цэнах да ўзроўню папярэдняга года. Гэта падкрэслівае ўзрастанне спажывецкіх расходаў на паслугі грамадскага харчавання, што можа сведчыць аб павышэнні ўзроўню жыцця і змяненні пераваг грамадзян.

Такім чынам, можна зрабіць высновы аб станоўчай дынаміцы ў гандлёвым сектары рэспублікі ў 2024 г. Устойлівы рост рознічнага тавараабароту, павелічэнне даходаў на душу насельніцтва і развіццё сектара грамадскага харчавання ўказваюць на аднаўленне і развіццё эканомікі.

Гандлёвая інфраструктура Рэспублікі Беларусь у перыяд з 2019 па 2024 г. дэманструе дынаміку развіцця і адаптацыі да эканамічных умоў (табліца 1).

Табліца 1. Гандлёвая інфраструктура Рэспублікі Беларусь у 2019–2024 гг., адзінак

Паказчык	Год
	2019	2020	2021	2022	2023	2024
Аб’екты рознічнага гандлю	65 777	67 438	67 969	67 417	66 671	65 777
Гандлёвыя цэнтры	595	566	568	572	573	589
Гандлёвыя аб’екты ў гандлёвых цэнтрах Фактычна ажыццяўлялі рознічны гандаль:	20 727 16 863	19 240 15 640	18 427 14 940	18 235 14 351	17 222 13 634	18 209 13 736
рынкі	381	377	371	362	357	351
Колькасць гандлёвых месцаў і гандлёвых аб’ектаў на рынках Фактычна ажыццяўлялі рознічны гандаль	84 195 63 151	82 569 59 286	81 241 57 167	79 715 53 485	78 042 51 516	76 958 48 634

З 2019 па 2021 г. назіраўся рост колькасці аб’ектаў рознічнага гандлю, дасягнуў піку ў 2021 г. (67 969 адзінак). Пачынаючы з 2022 г. адзначаецца зніжэнне, і да 2024 г. колькасць аб’ектаў вярнулася да ўзроўню 2019 г. (65 777 адзінак). Гэта можа сведчыць аб насычэнні рынку і змяненні спажывецкіх пераваг. У 2022 г. гандаль сутыкнуўся з шэрагам эканамічных выклікаў, у т. л. з наступствамі пандэміі і міжнароднай ізаляцыяй. Гэта справакавала скарачэнне спажывецкага попыту і, як следства, памяншэнне колькасці аб’ектаў рознічнага гандлю, сітуацыя была ўзмоцнена ростам цэн і інфляцыяй, што ўплывала на пакупную здольнасць насельніцтва.

Колькасць гандлёвых цэнтраў дэманструе невялікае зніжэнне ў 2020 г., але потым паступова аднаўляецца. Да 2024 г. колькасць гандлёвых цэнтраў амаль дасягнула ўзроўню 2019 г., што можа ўказваць на стабілізацыю ў гэтым сегменце.

Колькасць гандлёвых аб’ектаў у гандлёвых цэнтрах, якія фактычна ажыццяўляюць рознічны гандаль, таксама паказвае зніжэнне з 2019 па 2023 г., у 2024 г. невялікі рост. Гэта звязана са зменай фарматаў гандлю і пераходам да больш гнуткіх мадэлей бізнесу. Колькасць рынкаў у краіне стабільна скарачаецца з 2019 па 2024 г., што таксама адлюстроўвае тэндэнцыю да кансалідацыі і змянення пераваг спажыўцоў у бок больш сучасных фарматаў гандлю.

Такім чынам, у перыяд 2021–2022 гг. назіралася значнае пагаршэнне знешняй кан’юнктуры, якое было выклікана ўздзеяннем знешніх фактараў на нацыянальную эканоміку. Сярод гэтых фактараў трэба вылучыць рост сусветных цэн, падаражанне лагістычных паслуг і актывізацыю санкцыйнай палітыкі. У выніку ў Беларусі фіксавалася павелічэнне ўзроўню інфляцыі на фоне зніжэння прапановы тавараў і скарачэння рэальных даходаў насельніцтва, што, у сваю чаргу, адмоўна адбілася на аб’ёме рознічнага тавараабароту. Ва ўмовах эканамічнага ціску неабходна было прымаць нестандартныя рашэнні, уключаючы ўвядзенне абмежаванняў на імпарт асобных тавараў, забарону на экспарт пэўных катэгорый прадукцыі, прымяненне жорсткага цэнавага рэгулявання і ўкараненне адміністрацыйнага кіравання ў эканоміку.

У апошнія гады ў Рэспубліцы Беларусь назіраецца значнае развіццё заканадаўчага рэгулявання цэнавай палітыкі, ініцыяванае прыняццем пастановы Савета Міністраў ад 19 кастрычніка 2022 г. № 713 «Аб сістэме рэгулявання цэн». Гэта пастанова стала асновай для фарміравання новай сістэмы справядлівага цэнаўтварэння, мэтай якой з’яўляецца забеспячэнне сумленнага размеркавання даходаў паміж эканамічнымі суб’ектамі, падтрымка айчынных вытворцаў, а таксама строгі кантроль за вытворчымі затратамі.

Нягледзячы на сітуацыю, якая склалася, гандаль прадэманстраваў устойлівасць: былі выбудаваны новыя лагістычныя ланцужкі, імпарцёры пераарыентавалі свае пастаўкі на краіны з сяброўскімі адносінамі, а таксама наладзілі вытворчасць тавараў, якія замяшчаюць імпарт. Пры гэтым насельніцтва не адчула значнага дэфіцыту асартыменту тавараў. Аднак наступствы знешняй нестабільнасці працягваюць адбівацца на сферы гандлю, у гэтым напрамку Урад, а таксама Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю Рэспублікі Беларусь (МАРГ) былі сканцэнтраваны на стабілізацыі рыначнай сітуацыі. Прыняты і рэалізуюцца шэраг комплексных мер, якія накіраваны на развіццё імпартазамяшчальных вытворчасцей, была выбудавана новая сістэма цэнаўтварэння.

Такім чынам, паводле пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 29 снежня 2023 г. № 713(4), унесеныя змяненні ў сістэму рэгулявання цэн накіраваны на далейшае ўдасканаленне механізма дзяржаўнага рэгулявання рынку. Гэтыя змяненні абумоўлены неабходнасцю адаптацыі да бягучых эканамічных умоў, а таксама стабільнасці цэн на ключавыя таварныя групы і падтрыманне канкурэнтаздольнасці айчынных вытворцаў.

У цяперашні час асноўнымі задачамі міністэрства застаецца забеспячэнне шырокага асартыменту тавараў на прылаўках, уключаючы прадукцыю айчыннай вытворчасці, а таксама ўстаноўка справядлівых і даступных цэн. Для падтрымання стабільнасці на спажывецкім рынку ажыццяўляецца аператыўны кантроль за наяўнасцю запасаў асноўных відаў тавараў, у т. л. тавараў крытычнага імпарту, у вытворцаў, імпарцёраў і гандлёвых арганізацый.

Важным аспектам эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь з’яўляецца аналіз структуры продажаў тавараў айчыннай вытворчасці ў рознічным гандлі. Даныя аб працэнтных суадносінах продажаў тавараў айчыннай вытворчасці дазваляюць ацаніць узровень лакальнай вытворчасці, яе канкурэнтаздольнасць і ўплыў на эканоміку (рыс. 2).

Дзякуючы каардынаваным намаганням МАРГ з профільнымі міністэрствамі, бізнес-канцэрнамі і мясцовымі органамі ўлады назіраецца рост гандлёвай інфраструктуры і аб’ёмаў продажаў, у т. л. айчыннай прадукцыі. У выніку пераадолены шматгадовы трэнд скарачэння долі продажаў беларускіх тавараў. За 2022 г. назіраўся рост на 1,7 працэнтнага пункта (п. п.). Доля айчыннай прадукцыі ў гандлі на 2024 г. склала 56,4 %, з якіх 76,3 % — харчовыя тавары і 37,3 % — нехарчовыя. Павелічэнню долі айчынных тавараў садзейнічае пастанова Савета Міністраў № 992, якой прадугледжана сістэма льготнага спажыўкрэдытавання. На 1 жніўня 2024 г. было заключана амаль 54 тыс. крэдытных дагавораў на 270 млн руб. Значная колькасць айчынных тавараў стала канкурэнтаздольнай як па цане, так і па якасці, што садзейнічала павелічэнню іх попыту ў спажыўцоў.

На падставе аналізу статыстычных даных аб імпарце і забяспечанасці ўнутранага рынку штогод распрацоўваецца пералік спажывецкіх тавараў, што прапануюцца беларускім вытворцам для асваення і вытворчасці. На 2024 г. пералік уключаў 367 таварных пазіцый: 24 харчовыя і 343 нехарчовыя тавары. Гэта сведчыць аб тым, што ў харчовым сегменце практычна ўсе неабходныя тавары ўжо асвоены, тады як прамысловая галіна па нехарчовых таварах значна адстае.

Міністэрства антыманапольнага рэгулявання і гандлю актыўна супрацоўнічае з прадстаўнікамі буйных гандлёвых сетак, падаўжаючы пагадненне, якое было ініцыіравана ў студзені 2022 г. Гэта пагадненне прадугледжвае прадастаўленне скідак на фіксаваны асартымент тавараў для ўразлівых катэгорый насельніцтва, такіх як пенсіянеры, інваліды, шматдзетныя сем’і і малазабяспечаныя грамадзяне. У рамках гэтага мерапрыемства названыя групы насельніцтва могуць атрымліваць скідку ў памеры 10 % на шырокі асартымент прадуктаў, уключаючы хлеб, муку, аўсяныя шматкі, мясныя і малочныя вырабы, а таксама гародніну.

На студзень 2025 г. да пагаднення далучыліся 14 гандлёвых сетак, якія ахопліваюць 17 суб’ектаў гаспадарання. За час дзеяння праграмы выдана каля 1,7 млн зніжкавых картак, сума дадзеных сацыяльных зніжак перавысіла 37 млн руб. Гэта сведчыць аб сацыяльнай накіраванасці прынятай цэнавай палітыкі і аб імкненні дзяржавы забяспечыць больш даступныя ўмовы жыцця для найбольш уразлівых груп насельніцтва.

Аптовы гандаль з’яўляецца вузлавым момантам у паскарэнні таваразвароту па каналах размеркавання, што робіць яго значным звяном у ланцужку паставак. Рынак аптовага гандлю ўключае не толькі непасрэдных вытворцаў і канчатковых спажыўцоў, але і мноства прамежкавых звёнаў, якія спрыяюць устанаўленню дзелавых адносін паміж імі. Адным з ключавых кампанентаў гэтага працэсу з’яўляюцца аптова-пасрэдніцкія арганізацыі, якія аказваюць значныя паслугі як вытворцам, так і канчатковым карыстальнікам прадукцыі (табліца 2).

Табліца 2. Аб’екты аптовай (складской) сеткі па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, адзінак

Аб’екты аптовага гандлю	Год
	2019	2020	2021	2022	2023
Склады, размешчаныя ў спецыяльных памяшканнях	8 308	8 015	7 738	8 062	7 731
Сховішчы для бульбы, гародніны і садавіны	38	42	36	38	28

Аналіз аб’ектаў аптовай сеткі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь на працягу апошніх пяці гадоў сведчыць аб значных змяненнях, звязаных з эканамічнымі ўмовамі, тэхналагічнымі навінамі і змяненнямі ў спажывецкіх перавагах. У 2022 г. назіралася аднаўленне колькасці складоў і магчымасцей іх далейшага росту і патэнцыялу для паляпшэння лагістычнай інфраструктуры і павышэння эфектыўнасці таварапатокаў. Матэрыяльна-тэхнічная інфраструктура аптовага гандлю фарміравалася на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў, у апошнія гады назіраецца рэзкае скарачэнне аб’ёмаў аптовых аперацый, што паставіла прадпрыемствы ў цяжкае крызіснае становішча і прывяло да разбурэння многіх з іх. Ва ўмовах рынкавай эканомікі аптовы гандаль быў вымушаны разгледзіць новыя віды дзейнасці, такія як рознічны гандаль, вытворчасць, арэнда складскіх памяшканняў і іншае, што запатрабавала змяненняў у спецыялізацыі і ўкараненні новых форм арганізацыі аптовага гандлю, такіх як аб’яднанні і асацыяцыі.

Адным з паказчыкаў, якія характарызуюць развіццё гандлю, з’яўляецца змена гандлёвай інфраструктуры, у прыватнасці гандлёвай плошчы крам. У табліцы 3 прадстаўлены даныя аб гандлёвай плошчы крам у Рэспубліцы Беларусь за перыяд з 2019 па 2023 г. Дынаміка росту гандлёвай плошчы сведчыць аб пашырэнні гандлёвай сеткі і ўзмацненні гандлёвай актыўнасці. Найбольш распаўсюджаным фарматам гандлёвых аб’ектаў з’яўляюцца крамы. Па плошчы найбольшую колькасць займаюць крамы фармату «каля дома», гандлёвая плошча якіх не перавышае 100 м². На 2024 г. функцыянавала каля 5 тыс. сеткавых суб’ектаў гандлю, якім належалі 3,5 тыс. крам, што складае каля 64 % ад агульнай колькасці крам краіны. Да пачатку 2024 г. 13 самых буйных гандлёвых сетак канцэнтравалі 44 % харчовых крам і 70,6 % іх гандлёвых плошчаў.

Павелічэнне плошчы складскіх аб’ектаў сведчыць аб развіцці лагістычнай інфраструктуры і павышэнні эфектыўнасці сістэмы захоўвання і размеркавання тавараў. Гэта развіццё таксама можа садзейнічаць зніжэнню выдаткаў і паляпшэнню таваразабеспячэння рознічных сетак (табліца 3).

Табліца 3. Гандлёвая плошча крам у Рэспубліцы Беларусь у 2019–2023 гг., м²

	Год
Паказчык	2019	2020	2021	2022	2023
Гандлёвая плошча крам па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь	6 013 223	6 368 689	6 439 832	6 385 902	6 423 118
Гандлёвая плошча крам на 10 тыс. чалавек насельніцтва па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, м²	6 390,1	6 811,7	6 957,8	6 940,7	7 015,2
Плошча аб’ектаў аптовай (складской) сеткі па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь	2 896,8	3 087,7	3 093,5	3 176,8	3 288,8

У апошнія гады назіраецца значная ўвага да развіцця гандлю ў сельскай мясцовасці. Гэта звязана з неабходнасцю павышэння даступнасці тавараў і паслуг для сельскага насельніцтва, паляпшэння якасці жыцця і стымулявання эканамічнага росту ў гэтых рэгіёнах. У рамках дзяржаўнай палітыкі распрацоўваюцца стратэгіі, накіраваныя на падтрымку і развіццё гандлёвай інфраструктуры, укараненне сучасных тэхналогій і фарматаў гандлю. Гэтыя меры закліканы не толькі задаволіць патрэбы жыхароў сельскіх раёнаў, але і стварыць новыя магчымасці для бізнесу, садзейнічаць ўмацаванню мясцовай эканомікі і сацыяльнага дабрабыту.

У першым паўгоддзі 2024 г. назіраўся ўмераны рост колькасці гандлёвых аб’ектаў, размешчаных у сельскай мясцовасці, у прыватнасці крам, колькасць якіх павялічылася на 87 адзінак. Такі рост звязаны з прыняццем у лютым 2024 г. Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь № 42, якім фактычна былі адноўлены льготы для гандлю і бытавых паслуг у сельскай мясцовасці, раней прадугледжаныя Указам № 345.

Для індывідуальных прадпрымальнікаў і суб’ектаў гаспадарання, якія ажыццяўляюць на тэрыторыі сельскай мясцовасці рознічны гандаль, грамадскае харчаванне, аказанне бытавых паслуг, з 1 студзеня 2024 г. па 31 снежня 2028 г. аднаўляецца дзеянне асобных ільгот. Гэта памяншэнне на 50 % ставак падатку на прыбытак ад рэалізацыі тавараў (работ, паслуг), атрыманы ад дзейнасці на адзначанай тэрыторыі, падаходнага падатку з фізічных асоб, калі індывідуальныя прадпрымальнікі, якія атрымліваюць ільготы, з’яўляюцца плацельшчыкамі гэтага падатку. Прадугледжана таксама вызваленне юрыдычных асоб ад падатку на нерухомую маёмасць, зямельнага падатку і арэнднай платы за зямельныя ўчасткі, якія знаходзяцца ў дзяржаўнай уласнасці. Таксама ўказам прадугледжваецца ўвядзенне асобнага тарыфу на электрычную энергію для гандлёвых аб’ектаў і аб’ектаў грамадскага харчавання, размешчаных на тэрыторыі сельскай мясцовасці. Даецца магчымасць без атрымання згоды антыманапольнага органа набываць ва ўласнасць, карыстанне або валоданне нерухомую маёмасць, размешчаную на тэрыторыі сельскай мясцовасці, для ажыццяўлення рознічнага гандлю, грамадскага харчавання, аказання бытавых паслуг. Можна будзе таксама адчужаць без правядзення таргоў па рыначным кошце нерухомую маёмасць, якая знаходзіцца ў дзяржаўнай уласнасці, для ажыццяўлення на працягу не менш як трох гадоў рознічнага гандлю, грамадскага харчавання, аказання бытавых паслуг насельніцтву на тэрыторыі сельскай мясцовасці і малых гарадскіх паселішч. Абласныя Саветы дэпутатаў надзяляюцца правам вызначаць пералікі населеных пунктаў для прадастаўлення падатковых ільгот. Указ накіраваны на развіццё інфраструктуры гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання ў сельскай мясцовасці, а таксама стварэнне камфортных умоў для пражывання.

Зацверджана агульнарэспубліканская канцэпцыя абслугоўвання сельскага насельніцтва ў галінах гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання на 2024–2027 гг., дзе прадугледжаны шэраг мерапрыемстваў па ўдасканаленні нарматыўна-прававой базы, эканамічным стымуляванні, фінансавай падтрымцы арганізацый і павышэнні якасці паслуг. Адбываецца інвентарызацыя дзеючых стацыянарных аб’ектаў і перагляд маршрутаў руху, пытанняў, звязаных з цэнаўтварэннем, асартыментам, работай з пастаўшчыкамі.

Для забеспячэння развіцця гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання ў Рэспубліцы Беларусь былі прыняты наступныя ўказы і нарматыўныя акты:

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 верасня 2017 г. № 345 «Аб развіцці гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання». Гэты ўказ накіраваны на рэгуляванне і стымуляванне гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання, асабліва ў сельскай мясцовасці і малых гарадскіх паселішчах.

«Парадак дзеянняў суб’екта гаспадарання пры арганізацыі рознічнага гандлю, грамадскага харчавання на тэрыторыі сельскай мясцовасці і ў малых гарадскіх паселішчах» (Метадычныя рэкамендацыі МАРГ) у адпаведнасці з нормамі Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 верасня 2017 г. № 345 «Аб развіцці гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання», Дэкрэта Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 23 лістапада 2017 г. № 7 «Аб развіцці прадпрымальніцтва». Гэты дакумент змяшчае метадычныя рэкамендацыі для суб’ектаў гаспадарання, якія арганізуюць рознічны гандаль і грамадскае харчаванне на тэрыторыі сельскай мясцовасці і ў малых гарадскіх паселішчах.

Аб прымяненні асобных норм Дэкрэта Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 23 лістапада 2017 г. № 7 «Аб развіцці прадпрымальніцтва». У дадзеным дакуменце (пісьмо МАРГ ад 27 лютага 2018 г. № 11–02–12/104 К) разглядаюцца пытанні ўстанаўлення нацэнкі на алкагольныя напіткі крэпасцю звыш 28 %, якія вырабляюцца і рэалізуюцца на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь у аб’ектах грамадскага харчавання.

Аб зацвярджэнні пералікаў населеных пунктаў і тэрыторый па-за населенымі пунктамі, якія адносяцца да тэрыторыі сельскай мясцовасці і малых гарадскіх паселішч. Гэты пералік быў апублікаваны на сайце МАРГ ад 21 снежня 2017 г. і ўключае ўсе населеныя пункты, якія адносяцца да сельскай мясцовасці і малых гарадскіх паселішч.

Растлумачэнне аб парадку выдачы ліцэнзій на рознічны гандаль алкагольнымі напіткамі і (або) тытунёвымі вырабамі пры ажыццяўленні гандлю на тэрыторыі сельскай мясцовасці. Сумеснае пісьмо МАРГ і Мінэканомікі ад 31 кастрычніка 2017 г. дае рэкамендацыі па забеспячэнні роўных умоў для суб’ектаў гаспадарання пры ўзгадненні маршрутаў руху аўтакрам і асартыментных пералікаў.

Аб некаторых пытаннях прымянення палажэнняў Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 верасня 2017 г. № 345. Пісьмо МАРГ ад 30 кастрычніка 2017 г. № 05–01–10/309 К змяшчае рэкамендацыі па фарміраванні пераліку населеных пунктаў і тэрыторый па-за населенымі пунктамі.

Аб прыняцці рашэнняў у адпаведнасці з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 верасня 2017 г. № 345. Сумеснае пісьмо МАРГ і Міністэрства па падатках і зборах ад 17 кастрычніка 2017 г. разглядае пытанні прыняцця рашэнняў па фарміраванні пераліку населеных пунктаў і тэрыторый па-за населенымі пунктамі.

Растлумачэнне парадку прымянення падатковых ільгот, устаноўленых Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 22 верасня 2017 г. № 345 «Аб развіцці гандлю, грамадскага харчавання і бытавога абслугоўвання». Гэта тлумачэнне апублікавана на сайце Міністэрства па падатках і зборах ад 13 кастрычніка 2017 г. і змяшчае інфармацыю аб парадку прымянення падатковых ільгот.

Актыўна развіваецца галіна грамадскага харчавання. У перыяд з 2020 да 2022 г. колькасць аб’ектаў грамадскага харчавання і тавараабарот скарачаліся, у цяперашні час назіраецца дынамічнае развіццё гэтай сферы. Аб аднаўленні дадзенай галіны сведчыць дасягнуты нарматыў сацыяльнага стандарту забяспечанасці насельніцтва месцамі ў аб’ектах грамадскага харчавання, які склаў 43 месцы на 1 тыс. чалавек. Найбольш распаўсюджанымі тыпамі аб’ектаў грамадскага харчавання з’яўляюцца сталовыя і кафэ. Усё больш запатрабаванымі становяцца ўстановы, якія адрозніваюцца хуткай падрыхтоўкай і падачай страў, а таксама невысокім коштам. У краіне створана і прадаўжае развівацца сетка спецыялізаваных аб’ектаў грамадскага харчавання нацыянальнай накіраванасці. У першым паўгоддзі 2024 г. іх колькасць павялічылася на 21 адзінку і на пачатак 2025 г. налічвала 238 нацыянальных аб’ектаў грамадскага харчавання на 20 тыс. месцаў.

Структурныя змены, якія адбываюцца ў эканоміцы Рэспублікі Беларусь, істотна закранаюць сферу гандлю як рознічнага, так і аптовага. Разгляд дынамікі тавараабароту арганізацый па розных формах уласнасці дае магчымасць выявіць ключавыя тэндэнцыі і зразумець, якія фактары ўплываюць на развіццё гандлю ў краіне. Даныя за перыяд з 2021 па 2023 г. дэманструюць змяненні ў розных сегментах тавараабароту, што мае важнае значэнне для аналізу і прагназавання будучых змен (табліца 4).

Табліца 4. Тавараабарот арганізацый па формах уласнасці па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, тыс. руб

Формы ўласнасці	Год			Прырост у % (2021–2022)	Прырост у % (2022–2023)
	2021	2022	2023
Рознічны тавараабарот
Усяго па формах уласнасці	60 067 486	68 058 554,5	76 952 266,9	13,31	13,06
Дзяржаўная ўласнасць	5 299 063,5	6 309 709,3	6 699 818,3	19,08	6,19
Прыватная ўласнасць	41 428 350,4	45 632 702,3	50 046 899,9	10,14	9,67
Замежная ўласнасць	13 340 072,1	16 116 142,9	20 205 548,7	20,81	25,35
Аптовы тавараабарот
Усяго па формах уласнасці	95 677 692,6	98 045 990,1	121 580 799,8	2,47	24,03
Дзяржаўная ўласнасць	9 269 167,3	6 680 298,7	6 983 020,9	-27,93	4,53
Прыватная ўласнасць	72 636 237,3	77 417 395,5	98 815 731,4	6,59	27,65
Замежная ўласнасць	13 772 288	13 948 295,9	15 782 047,5	1,28	13,15

Назіраецца ўстойлівы рост рознічнага тавараабароту ва ўсіх формах уласнасці. Асабліва прыкметны высокі тэмп росту ў сегменце замежных інвестыцый, які за 2022–2023 гг. склаў 25,35 %. Гэта сведчыць аб павышэнні зацікаўленасці замежных кампаній у беларускім рынку і адаптацыі мясцовага насельніцтва да новых імпартных тавараў і паслуг. Нягледзячы на агульнае павелічэнне аб’ёмаў аптовага тавараабароту, паказчыкі для арганізацый з дзяржаўнай уласнасцю паказваюць негатыўную дынаміку, зніжаючыся на 27,93 % у пераходны перыяд 2021–2022 гг. Гэта сведчыць пра наяўнасць структурных праблем унутры дзяржаўных прадпрыемстваў, такіх як нізкая эфектыўнасць кіравання і недастатковая канкурэнтаздольнасць у параўнанні з прыватным і замежным сектарамі. Прыватная ўласнасць прадэманстравала найбольш значны рост як у рознічным, так і ў аптовым гандлі. У 2022–2023 гг. прырост рознічнага тавараабароту прыватнай уласнасці склаў 9,67 %, аптовага тавараабароту — 27,65 %, што пацвярджае тэндэнцыю да павышэння ролі прыватнага сектара ў беларускай эканоміцы.

Змяненні ў тавараабароце звязаны са знешнеэканамічным асяроддзем, уключаючы санкцыі і эканамічныя абмежаванні, якія ўплываюць на імпарт і экспарт тавараў, што, у сваю чаргу, адбіваецца на гандлёвай структуры.

У 2019–2024 гг. унутраны гандаль у Рэспубліцы Беларусь вызначалі некалькі ключавых аспектаў. Па‑першае, знешнеэканамічныя санкцыі і змена ўмоў гандлю з традыцыйнымі партнёрамі прывялі да перагляду лагістычных ланцужкоў і дыверсіфікацыі крыніц паставак тавараў. Гэта, у сваю чаргу, выклікала неабходнасць адаптацыі ўнутранага рынку і змены спажывецкіх пераваг, што дало штуршок да развіцця мясцовай вытворчасці.

Па‑другое, у адказ на эканамічныя абмежаванні назіраўся рост цікавасці да імпартазамяшчэння. Беларускія прадпрыемствы пачалі больш актыўна інвесціраваць у мадэрнізацыю і дыверсіфікацыю прадукцыі, што павінна прывесці да павелічэння долі высокатэхналагічных тавараў ва ўнутраным тавараабароце. Рэалізацыя гэтай стратэгіі патрабуе дзяржаўнай падтрымкі, уключаючы развіццё інфраструктур, і стварэння спрыяльных умоў для інвестараў.

Па‑трэцяе, адзначаецца трэнд, які расце, на цыфравізацыю гандлю. Укараненне новых тэхналогій, такіх як электронная камерцыя, стала неад’емнай часткай вядзення бізнесу ва ўмовах абмежаванай знешняй канкурэнцыі. Гэта стварае новыя магчымасці для малых і сярэдніх прадпрыемстваў, якія могуць больш эфектыўна выходзіць на рынак і прапаноўваць свае тавары і паслугі.

Ключавым фактарам развіцця ў будучыні з’яўляецца неабходнасць распрацоўкі ўстойлівай гандлёвай палітыкі, накіраванай на дасягненне доўгатэрміновых мэт. Важна не толькі аператыўна рэагаваць на актуальныя выклікі, але і фармуляваць амбіцыйныя задачы, накіраваныя на ўмацаванне ўнутранага рынку, аптымізацыю ўмоў для вядзення бізнесу і павышэнне якасці тавараў і паслуг. Такі падыход дасць магчымасць забяспечыць стабільнае развіццё гандлёвага сектара і павысіць канкурэнтаздольнасць эканомікі Рэспублікі Беларусь ва ўмовах глабальных змен.

Спажывецкая кааперацыя

Асноўным дакументам, які вызначае прававыя, арганізацыйныя, эканамічныя і сацыяльныя асновы стварэння і дзейнасці спажывецкіх таварыстваў, іх саюзаў у Рэспубліцы Беларусь, з’яўляецца Закон Рэспублікі Беларусь ад 25 лютага 2002 г. № 93‑З «Аб спажывецкай кааперацыі». Згодна з гэтым законам асноўнымі задачамі спажывецкай кааперацыі з’яўляюцца:

• арганізацыя аптовага і рознічнага гандлю, грамадскага харчавання;

• закупка ў грамадзян, у т. л. індывідуальных прадпрымальнікаў, і юрыдычных асоб сельскагаспадарчай прадукцыі і сыравіны, вырабаў і прадукцыі асабістых падсобных гаспадарак і народных мастацкіх рамёстваў, дзікарослых пладоў, ягад і грыбоў, лекавай расліннай сыравіны і тэхнічнай сыравіны, другасных матэрыяльных рэсурсаў, іншых відаў прадукцыі і сыравіны;

• вытворчасць сельскагаспадарчай прадукцыі, харчовых прадуктаў, нехарчовых тавараў, прадукцыі вытворча-тэхнічнага прызначэння;

• аказанне платных паслуг насельніцтву;

• стварэнне рынкаў і арганізацыя іх працы;

• стварэнне і развіццё праектных, навуковых, вытворчых, будаўніча-мантажных, рамонтна-будаўнічых, транспартных і іншых арганізацый;

• стварэнне і развіццё санаторна-курортных і аздараўленчых арганізацый;

• стварэнне і развіццё ўстаноў адукацыі;

• ажыццяўленне знешнеэканамічнай дзейнасці;

• ажыццяўленне іншых відаў дзейнасці, не забароненых заканадаўствам.

У Рэспубліцы Беларусь спажывецкая кааперацыя спалучае ў сабе ўласцівасці любога кааператыва: з аднаго боку, яна аб’ядноўвае сваіх членаў для дасягнення іх мэт, што ўказвае на сацыяльную накіраванасць кааператыва, з другога — у форме юрыдычнай асобы ажыццяўляе гаспадарчую дзейнасць для атрымання прыбытку.

У Рэспубліцы Беларусь сістэма спажывецкай кааперацыі абслугоўвае каля 3,2 млн чалавек, або 35 % насельніцтва краіны, у т. л. усё вясковае. Спажывецкая кааперацыя мае разгалінаваную сетку прадпрыемстваў гандлю, грамадскага харчавання, нарыхтовак сельскагаспадарчай прадукцыі і сыравіны, выпускае разнастайныя спажывецкія тавары і аказвае паслугі насельніцтву, вырошчвае пушных звяроў, мае ўласныя будаўнічыя і транспартныя арганізацыі, іншыя прадпрыемствы інфраструктуры, навучальныя ўстановы, ажыццяўляе знешнеэканамічную дзейнасць.

Асноўным відам дзейнасці арганізацый спажывецкай кааперацыі з’яўляецца гандаль, доля якога ў сукупным аб’ёме выручкі складае каля 87 %.

Спажывецкая кааперацыя Беларусі з’яўляецца адным з асноўных рэтэйлераў у сельскай мясцовасці, дзе забеспячэнне жыхароў вёсак і пасёлкаў якаснай прадукцыяй па даступнай цане з’яўляецца адной з важнейшых сацыяльна-эканамічных задач развіцця таварыства. Уклад спажывецкай кааперацыі ў рознічны тавараабарот у 2020 г. склаў 3,65 %, у 2023 г. — 3,2 %.

З павелічэннем забяспечанасці насельніцтва аўтамабільным, электрычным і іншым транспартам, а таксама развіццём гандлёвых сетак і інтэрнэт-крам спажывецкай кааперацыі становіцца ўсё цяжэй канкурыраваць з гандлёвымі сеткамі. Насельніцтва мае магчымасць закупіць неабходны тавар у горадзе па канкурэнтных цэнах, пры гэтым пражываць і працаваць у вёсцы. Таксама назіраецца пашырэнне ў раённых цэнтрах і аграгарадках нішы такіх буйных гандлёвых сетак, як «Еўраопт», «Гіпа», «Святлафор» і інш. Гэтыя гандлёвыя структуры выцясняюць арганізацыі спажывецкай кааперацыі ў дробныя населеныя пункты, дзе з-за нізкага тавараабароту і высокіх затрат на дастаўку тавару цяжка забяспечыць эфектыўную рэнтабельнасць продажаў, асабліва ў аддаленых населеных пунктах.

У мэтах стварэння ўмоў для павышэння якасці гандлёвага абслугоўвання насельніцтва, у т. л. у аддаленых населеных пунктах, кампенсацыі аб’ектыўна высокіх затрат ад работы ў сельскай мясцовасці для падтрымкі спажывецкай кааперацыі прыняты Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 5 жніўня 2024 г. № 309 «Аб падтрымцы арганізацый спажывецкай кааперацыі».

Указам прадугледжана:

— прадастаўленне арганізацыям спажывецкай кааперацыі льготных крэдытаў для рэструктурызацыі імі крэдыторскай запазычанасці мінулых гадоў;

— выдзяленне бюджэтных сродкаў на правядзенне аўтаматызацыі гандлёвых аб’ектаў;

— ажыццяўленне на льготных умовах закупкі па дагаворах фінансавай арэнды (лізінгу) аўтамабільных крам для дастаўкі прадукцыі ў аддаленыя населеныя пункты;

— прадастаўленне абласным уладам права накіроўваць грошы з мясцовых бюджэтаў на аплату бягучага і капітальнага рамонту гандлёвых і прамысловых аб’ектаў арганізацый спажыўкааперацыі, а таксама на кампенсацыю кошту выкарыстанага паліва па дастаўцы тавараў аўтакрамамі ў стацыянарныя гандлёвыя аб’екты спажывецкай кааперацыі, размешчаныя на тэрыторыі сельскай мясцовасці.

У цяперашні час кааператыўная сістэма з’яўляецца ўстойлівай структурай і захоўвае нязменнымі сацыяльна-арыентаваныя каштоўнасці, працуе паралельна па развіцці прыватных ініцыятыў і рэалізуе цэлы комплекс паслуг у рэгіёнах.

На 1 студзеня 2023 г. матэрыяльна-тэхнічная база рознічнага гандлю спажывецкай кааперацыі ўключала 4,9 тыс. крам сумарнай гандлёвай плошчай 465,2 тыс. м², з якіх 3,5 тыс. крам (на 271,5 тыс. м²), або 70 % ад агульнай колькасці, размешчаны ў сельскай мясцовасці.

Перасовачная сетка прадстаўлена каля 600 аўтакрамамі, якія абслугоўваюць больш за 15 тыс. населеных пунктаў, у 95 % з якіх адсутнічае стацыянарная гандлёвая сетка. У асобных рэгіёнах доля спажывецкай кааперацыі застаецца значнай і дасягае 30–50 %, напрыклад Дрыбінскі раён — 57 %, Клічаўскі — 36, Чавускі — 35, Кіраўскі — 34, Мсціслаўскі раён — 33 % і інш.

Гандлёвыя арганізацыі спажывецкай кааперацыі рэалізуюць пераважна тавары айчыннай вытворчасці, доля якіх у агульным аб’ёме тавараабароту складае каля 90 %, што на трэць вышэй за рэспубліканскі паказчык (каля 60 %). Удзельная вага імпартных тавараў у рэалізацыі нязначная — 8,8 %, у асноўным гэта тавары «крытычнага імпарту», якія не вырабляюцца або вырабляюцца ў недастатковай колькасці на тэрыторыі рэспублікі: садавіна, гародніна, рыба свежамарожаная, рыбныя кансервы, крупы (рыс, гарох, проса), а таксама алкагольная прадукцыя.

Узаемадзеянне па пастаўках тавараў ажыццяўляецца больш як з 800 айчыннымі пастаўшчыкамі-вытворцамі, асноўнымі з якіх з’яўляюцца прадпрыемствы Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь і канцэрна «Белдзяржхарчпрам».

Прыярытэтным напрамкам у рабоце арганізацый спажывецкай кааперацыі з’яўляецца закупка лішкаў сельскагаспадарчай прадукцыі, вырашчанай у асабістых дапаможных і фермерскіх гаспадарках, а таксама нарыхтоўка другасных матэрыяльных рэсурсаў — каля 20 % рэспубліканскіх аб’ёмаў другасных рэсурсаў, лому чорных і каляровых металаў, макулатуры, шкла.

У нарыхтоўчай галіне створаны ўмовы для таго, каб насельніцтва, пры жаданні, магло здаць лішкі вырашчанай і сабранай прадукцыі. Працуюць прыёманарыхтоўчыя пункты і каля 4 тыс. сельскіх крам. У сезон масавых нарыхтовак плодаагародніннай і дзікарослай прадукцыі да работ прыцягваецца звыш 1 тыс. пазаштатных нарыхтоўшчыкаў. Закупляецца больш за 30 відаў сельгаспрадукцыі і сыравіны, арганізавана далейшая іх перапрацоўка і рэалізацыя.

Белкаапсаюз прымае ўдзел у закладцы на міжсезонны перыяд агародніны і бульбы ў стабілізацыйныя фонды. Насельніцтву і фермерам дадзена магчымасць рэалізоўваць самастойна сваю сельскагаспадарчую прадукцыю на 108 рынках спажывецкай кааперацыі. Арганізавана каля 31 тыс. гандлёвых месцаў.

Другім важным напрамкам дзейнасці спажывецкай кааперацыі з’яўляецца вытворчасць (цэхі забою жывёлы і перапрацоўка мяса, пякарні, кансервавыя цэхі і іншыя вытворчасці), доля якой у выручцы складае каля 7 %. Астатнія 6 % выручкі арганізацыі атрымліваюць ад зверагадоўлі, будаўніцтва, транспартнай дзейнасці і паслуг па часовым харчаванні і пражыванні.

Вытворчасць прамысловай прадукцыі ў сістэме Белкаапсаюза ажыццяўляюць больш як 300 прадпрыемстваў і цэхаў, наменклатура прадукцыі, якая выпускаецца, налічвае каля 3 тыс. найменняў. У сістэме дзейнічаюць 54 хлебапякарныя вытворчасці, 58 мясаперапрацоўчых, 10 рыбаперапрацоўчых цэхаў, 68 жывёлазабойных пунктаў, 10 цэхаў па выпуску безалкагольных напіткаў, з іх 5 таксама ажыццяўляюць разліў мінеральнай вады.

На долю спажывецкай кааперацыі ў 2023 г. прыходзілася каля 1 % аб’ёму харчовых прадуктаў, што вырабляюцца ў рэспубліцы, у т. л. выпушчана каля 13 % хлеба і хлебабулачных вырабаў, каля 3 % мяса і паўфабрыкатаў, каля 1 % мінеральнай вады і безалкагольных напіткаў.

З мэтай папулярызацыі здаровага тыпу харчавання ў гандлёвых аб’ектах створаны куткі па рэалізацыі натуральнай прадукцыі ўласнай вытворчасці, якая вырабляецца па традыцыйных рэцэптах. Арганізаваны выпуск прадуктаў дыетычнага і лячэбна-прафілактычнага прызначэння.

Адным з напрамкаў дзейнасці спажывецкай кааперацыі Рэспублікі Беларусь з’яўляецца вытворчасць каля 96 % аб’ёму клеткавай пушніны Рэспублікі Беларусь, якая з’яўляецца экспартна арыентаванай прадукцыяй. У рамках функцыянавання зверагадоўчай галіны працуюць зверафермы ва ўнітарных прадпрыемствах «Белкаапмех», «Гроднакаапмех».

Агульная магутнасць шэдавай гаспадаркі дае магчымасць вырошчваць да 800 тыс. маладняку норкі. У мэтах атрымання дадатковага дабаўленага кошту ўнітарным прадпрыемствам «Белкаапзнешгандаль Белкаапсаюза» на магутнасцях уласнага Дызайн-цэнтра GNL наладжана масавая вытворчасць для шырокага кола спажыўцоў з пастаўкай у гандлёвую сетку рэспублікі, выпускаюцца сучасныя гатовыя вырабы па індывідуальных заказах.

У цэлым арганізацыі спажывецкай кааперацыі аказваюць больш за 60 відаў паслуг насельніцтву: паслугі рынкаў, грамадскага харчавання, культуры, па продажы рытуальных вырабаў, транспартныя паслугі, паслугі пракату, па рамонце адзення, забою жывёлы, паслугі па рамонце і тэхнічным абслугоўванні транспартных сродкаў, паслугі аўтамыек, аўташкол.

Штогод арганізацыі спажывецкай кааперацыі ўдзельнічаюць у сельскагаспадарчых кірмашах у раённых, абласных цэнтрах, г. Мінску, у час якіх прапануецца шырокі асартымент плодаагародніннай, дзікарослай прадукцыі, мясапрадуктаў і прадукцыі ўласнай вытворчасці па прывабных для пакупнікоў цэнах.

Штогод у вясенне-летні перыяд дадаткова арганізуецца работа дробнарознічнай сеткі, у т. л. міні-кафэ з падоўжаным рэжымам працы, павільёны, летнія пляцоўкі, пункты вынаснога гандлю. Арганізуецца работа мабільных аб’ектаў, дзейнасць якіх накіравана на абслугоўванне насельніцтва ў месцах адпачынку, правядзенне культурна-масавых, спартыўных форумаў.

З прыцягненнем спажывецкай кааперацыі штогод праводзіцца больш за 1 тыс. рэгіянальных і мясцовых мерапрыемстваў. Традыцыйна арганізацыі Белкаапсаюза з’яўляюцца ключавымі аператарамі аказання паслуг на многіх культурных мерапрыемствах, такіх як «Дажынкі», «Славянскі базар», «Александрыя збірае сяброў» і інш. Акрамя гэтага, забяспечваецца харчаванне механізатараў у сезон масавых сельскагаспадарчых работ.

Белкаапсаюз мае ўласны адукацыйны комплекс. Створаны адзіны кластар, дзе рэалізуюцца ўсе віды адукацыйных праграм — ад прафесійнай падрыхтоўкі рабочых кадраў да падрыхтоўкі навуковых работнікаў вышэйшай кваліфікацыі. Арганізацыя навучальнага працэсу ў кааператыўных установах адукацыі забяспечвае эфектыўную сістэму падрыхтоўкі кадраў. Функцыянуе ўніверсітэт з двума філіяламі і чатырма каледжамі.

Спажывецкая кааперацыя мае значны патэнцыял, запатрабаваная на месцах, ад яе паспяховай работы шмат у чым залежыць сацыяльна-эканамічнае развіццё рэгіёнаў.

Лічбавы гандаль у Рэспубліцы Беларусь

Ядром лічбавай эканомікі, якая імкліва развіваецца, і тэхналагічных магутнасцей выступае электронная камерцыя (e-камерцыя), да якой адносяць: электронныя пакупкі і продажы тавараў праз анлайн-сэрвісы, мабільную камерцыю, электронныя пераводы сродкаў, інтэрнэт-маркетынг, анлайн-апрацоўку транзакцый і электронны абмен дадзенымі, кіраванне ланцужкамі паставак і ланцужкі глабальных бізнес-працэсаў.

У 2023 г. у свеце на электронны гандаль прыйшлося 22 % ад усіх рознічных продажаў (у Расіі — 19 %). У абсалютных лідарах Кітай, дзе сегмент e-камерцыя складае каля паловы ўсяго рынку рознічных продажаў.

У Рэспубліцы Беларусь з 2020 па 2024 г. доля сферы e-камерцыя ў рознічным тавараабароце падвоілася. Колькасць крам менавіта ў анлайн-сферы дасягнула 30 тыс., гэта і традыцыйныя анлайн-крамы, і маркетплэйсы (гандлёвыя пляцоўкі), і розныя формы анлайн-гандлю. Рынак электроннай камерцыі ў Беларусі параўнальна малады, асабліва актыўна пачаў развівацца ў часы кавідных абмежаванняў: пандэмія стымулявала людзей больш актыўна шукаць спосабы куплі тавараў і паслуг анлайн, што істотна паскорыла развіццё электроннай камерцыі. Актыўнаму развіццю анлайн-продажаў спрыяюць пазіцыя дзяржавы і заканадаўчыя нормы, якія яна ўводзіць, прастата і камфорт электроннай камерцыі, што з ростам цыфравізацыі грамадства вядзе да далейшага яе росту.

Маркетплэйсы і інтэрнэт-крамы дазваляюць знайсці свайго кліента з мінімальнымі выдаткамі, здымаючы межы і бар’еры. Прадстаўнікі малых і сярэдніх прадпрыемстваў (МСП), пераходзячы ў анлайн-фармат, павінны вызначыцца са спосабамі гандлю: адкрыць уласную краму ў сетцы або скарыстацца паслугамі гандлёвай пляцоўкі.

У Беларусі функцыянуюць 3 віды гандлю: традыцыйны — афлайн-гандаль, які ўключае стацыянарныя крамы, гандлёвыя цэнтры, рынкі; інтэрнэт-крамы; анлайн-платформы. У апошнія гады імкліва развіваюцца 2 апошнія напрамкі, фарматы гандлю якіх выразна размяжоўваюцца.

Інтэрнэт-крама — гэта гандлёвая пляцоўка, якая мае свой даменны адрас, належыць аднаму прадаўцу і часта аднаму брэнду з абмежаваным выбарам, дзе прадаўцы актыўна выкарыстоўваюць інтэрнэт-каналы для пашырэння сферы ўплыву, павялічваючы прыток пакупнікоў і адпаведна даходы без дадатковых укладанняў часу і фінансаў. На пачатак 2023 г. у Беларусі было зарэгістравана каля 30 тыс. інтэрнэт-крам, за 2022 г. іх рост склаў 4 % (больш за 1 тыс. новых інтэрнэт-крам).

Маркетплэйс — анлайн-рынак, на якім мноства прадаўцоў прапануюць сваю прадукцыю і тавары, якія адлюстроўваюцца ў агульным пошуку па катэгорыях або запытах. Віртуальную вітрыну маркетплэйса можа ўзяць у арэнду практычна любы прадавец для рэалізацыі свайго тавару, выкарыстоўваючы ўжо гатовы функцыянал платформы.

Лічбавыя тэхналогіі даюць магчымасць пашыраць рынкі збыту для айчынных вытворцаў і прадаўцоў і тым самым павялічваць долю экспарту беларускіх тавараў у краіны ЕАЭС. Краіны Еўразійскага эканамічнага саюза выказваюцца за агульныя правілы рэгулявання работы маркетплэйсаў. Ключавым нарматыўным прававым актам, які рэгулюе адносіны ў галіне гандлю і грамадскага харчавання, з’яўляецца Закон Рэспублікі Беларусь ад 8 студзеня 2014 г. № 128‑З «Аб дзяржаўным рэгуляванні гандлю і грамадскага харчавання».

З 11 ліпеня 2024 г. уступілі ў сілу комплексныя змяненні, прадугледжаныя Законам Рэспублікі Беларусь ад 7 сакавіка 2024 г. № 358‑З «Аб змяненні Закона Рэспублікі Беларусь “Аб дзяржаўным рэгуляванні гандлю і грамадскага харчавання”». Асноўныя мэты дадзенага закона: рэалізацыя Саюзнай праграмы па ўніфікацыі патрабаванняў да арганізацыі і ажыццяўлення гандлёвай дзейнасці, што зацверджана Дэкрэтам Вышэйшага Дзяржаўнага Савета ад 4 лістапада 2021 г. № 6 (падпункты 1.1 і 1.2 пункта 1), якой прадугледжана распрацоўка праекта нарматыўнага прававога акта па пытаннях арганізацыі і ажыццяўлення гандлёвай дзейнасці, які прадугледжвае ўнясенне змяненняў у Закон № 128‑З; неабходнасць удасканалення норм заканадаўства аб гандлі і грамадскім харчаванні з улікам правапрымяняльнай практыкі, а таксама прывядзення Закона № 128‑З у адпаведнасць з іншымі актамі заканадаўства. Уплыў інтэрнэт-пляцовак на вытворцаў, прадаўцоў і пакупнікоў з развіццём лічбавізацыі расце, таму для ўпарадкавання іх дзейнасці Закон № 128‑З дапоўнены.

1. Размежаваны паняцці «інтэрнэт-крама» і «інтэрнэт-пляцоўка»: « Інтэрнэт-крама» — гэта сайт, які належыць канкрэтнаму суб’екту гандлю і менавіта ён ажыццяўляе продаж тавараў. На інтэрнэт-пляцоўцы ажыццяўляюць дзейнасць некалькі прадаўцоў, і яна з’яўляецца больш афіцыйным рэсурсам, які мае ўладальніка, усе прадаўцы вядомыя.

2. Замацаваны паняцці «інтэрнэт-пляцоўка», «пункт выдачы заказаў», «уладальнік інтэрнэт-пляцоўкі», «уладальнік пункта выдачы тавараў» і ўстаноўлены шэраг патрабаванняў да ўладальнікаў інтэрнэт-пляцовак і пунктаў выдачы па данясенні да пакупніка неабходнай інфармацыі аб сабе (месцазнаходжанне, нумары кантактных тэлефонаў, адрас электроннай пошты ўладальніка інтэрнэт-пляцоўкі, нумары кантактных тэлефонаў работнікаў мясцовых распарадчых органаў па месцы дзяржрэгістрацыі, рэжым работы, звесткі аб прадаўцах і пунктах выдачы заказаў) і інфармацыі для пакупнікоў пра паслугі, якія прапаноўваюцца на інтэрнэт-пляцоўцы. Уладальнікі інтэрнэт-пляцовак абавязаны аказваць садзейнічанне пакупнікам у абароне іх правоў, забяспечыць тэхнічную магчымасць накіравання зваротаў і скарг у электроннай форме. Своечасова (не пазней чым за 15 дзён да падзеі) размяшчаць інфармацыю аб прыпыненні, спыненні працы або змяненні правілаў прадастаўлення паслуг.

3. Пашыраны пералік інтэрнэт-тэхналогій, якія прымяняюцца для ажыццяўлення рознічнага гандлю з выкарыстаннем Сеткі і, адпаведна, уключэння ў прававое поле суб’ектаў гаспадарання, якія ажыццяўляюць гандаль на пляцоўках з выкарыстаннем праграм для мабільных прылад, месэнджараў і г. д.

4. Устаноўлены кантроль узросту пакупніка шляхам прад’яўлення дакумента, які дае магчымасць устанавіць узрост і асобу, і толькі пасля гэтага будзе прадастаўляцца інфармацыя аб асобных таварах на інтэрнэт-рэсурсе або інтэрнэт-пляцоўцы.

5. Знята забарона на дыстанцыйны гандаль БАДамі, піратэхнічнымі вырабамі бытавога прызначэння, лекавымі і ветэрынарнымі сродкамі.

Рэалізацыя запланаванага тавару праз інтэрнэт-краму ажыццяўляецца згодна з п. 3 Правілаў дыстанцыйнага гандлю, п. 1 Указа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 13 лютага 2023 г. № 36 (рыс. 3).

Рыс. 3. Тавары, забароненыя для рэалізацыі праз інтэрнэт-краму

Лекавыя прэпараты юрыдычныя асобы могуць рэалізоўваць дыстанцыйным спосабам на ўласным сайце праз інтэрнэт-аптэку (інфармацыйны рэсурс, які ў сетцы інтэрнэт дазваляе выбраць лекавыя прэпараты і сфарміраваць заказ на іх набыццё для медыцынскага прымянення, не звязанага з прадпрымальніцкай дзейнасцю).

Беларускія вытворцы выкарыстоўваюць у сваіх маркетынгавых канструкцыях замежныя маркетплэйсы: у ліпені 2022 г. быў адкрыты Нацыянальны павільён Беларусі на кітайскіх гандлёвых платформах JingDong і Douyin для прасоўвання нацыянальнага брэнда.

Асноўныя палажэнні Закона Рэспублікі Беларусь № 358‑З «Аб змяненні Закона Рэспублікі Беларусь “Аб дзяржаўным рэгуляванні гандлю і грамадскага харчавання”» змяшчаюць меры, накіраваныя на стварэнне ўмоў для развіцця канкурэнцыі на рынку рознічнага гандлю і ўдасканаленне прававога рэгулявання адносін у галіне інтэрнэт-гандлю. У прыватнасці прадугледжваецца:

змена парадку пачатку ажыццяўлення гандлю і грамадскага харчавання — любы гандлёвы аб’ект, аб’ект грамадскага харчавання, гандлёвы цэнтр, рынак і інтэрнэт-крама зможа пачаць работу толькі з дня ўключэння звестак аб ім у Гандлёвы рэестр;

пашырэнне пераліку тэхналогій, з дапамогай якіх ажыццяўляецца рознічны гандаль з выкарыстаннем сеткі інтэрнет (не толькі праз інтэрнэт-краму, але і з выкарыстаннем іншых інфармацыйных сетак, сістэм і рэсурсаў, якія маюць падключэнне да сеткі інтэрнэт).

У законе прапісана, што суб’ект гандлю мае права ажыццяўляць рознічны гандаль з выкарыстаннем сеткі інтэрнэт праз інтэрнэт-краму і (або) з выкарыстаннем іншых інфармацыйных сетак, сістэм і рэсурсаў, якія маюць падключэнне да сеткі інтэрнэт і даюць магчымасць выбраць тавары і заключыць з гэтым суб’ектам гандлю дагавор рознічнай куплі-продажу ў гэтых сетках, сістэмах і на гэтых рэсурсах. Удакладнены вызначэнні асобных тэрмінаў: гандлёвы аб’ект, аб’ект грамадскага харчавання і інш. Уведзены шэраг новых тэрмінаў: «інтэрнэт-крама», «паслугі па прасоўванні тавараў»:

«Інтэрнэт-крама» — сайт суб’екта гандлю ў глабальнай камп’ютарнай сетцы інтэрнэт, які дае магчымасць выбраць тавары і заключыць з гэтым суб’ектам гандлю дагавор рознічнай куплі-продажу на гэтым сайце;

паслугі па прасоўванні тавараў — паслугі па рэкламаванні тавараў і (або) таварных знакаў і (або) лагатыпаў, якія выкарыстоўваюцца для іх абазначэння, вывучэнні спажывецкага попыту, правядзенні маркетынгавых даследаванняў і (або) падрыхтоўцы інфармацыі пра такія даследаванні, падрыхтоўцы іншай інфармацыі пра тавары, іншыя паслугі, накіраваныя на павышэнне попыту на тавары.

Продажы праз інтэрнэт-крамы ў агульным аб’ёме рознічнага тавараабароту растуць. Удзельная вага абароту інтэрнэт-крам у рознічным тавараабароце арганізацый гандлю ў 2018 г. складала 3,7 %, у 2019 г. — 4,1 %, у 2022 г. — 6 %, а па выніках 2024 г. дасягнула 8,1 % (табліца 5).

Дынамічна развіваецца развазны і рознічны гандаль, г. зн. гандаль без прывязкі да вызначанага адрасу, — вырас на 25 %, ці 977 адзінак (з 3 962 да 4 939). Мабільны гандаль прывабны для многіх відаў бізнесу, аднак гэты від продажаў мае шэраг асаблівасцей: развазны гандаль прадугледжвае продаж тавараў з выкарыстаннем транспартных сродкаў, якія аснашчаны спецыяльным абсталяваннем (аўтакрама, фургон або цыстэрна, на платформе могуць быць устаноўлены прылавак ці халадзільнік). Пад гандлем уразнос разумеецца продаж па-за гандлёвай кропкай, калі прадавец сам шукае пакупнікоў, а тавар пераносіць і дэманструе з дапамогай латка, кошыка або ручной каляскі.

Табліца 5. Паказчыкі рознічнага гандлю Рэспублікі Беларусь

Год
Паказчыкі	2018	2019	2020	2021	2022
Рознічны тавараабарот (у цэнах, якія фактычна дзейнічалі), млн руб.	45 165,2	49 557,5	53 539	60 067,5	68 058,6
Індэксы рознічнага тавараабароту (у супастаўных цэнах), у % да папярэдняга года	108,3	104,5	102,1	101,9	96
Рознічны тавараабарот на душу насельніцтва, руб.	4 785,1	5 261	5 707,8	6 457,1	7 375,2
Рознічны тавараабарот арганізацый гандлю (у цэнах, якія фактычна дзейнічалі), млн руб.	40 223	44 889,7	49 246,1	55 719,2	63 523
Індэксы рознічнага тавараабароту арганізацый гандлю (у супастаўных цэнах), у % да папярэдняга года	110,7	106,1	103,7	102,8	96,6
Усяго рознічных гандлёвых аб’ектаў, адзінак	64 365	65 777	67 438	67 969	67 417
Удзельная вага рознічнага тавараабароту арганізацый гандлю ў рознічным тавараабароце, %	89,1	90,6	92	92,8	93,3
Інтэрнэт-крамы, адзінак	2 418	2 625	3 002	3 425	3 454
Удзельная вага рознічнага тавараабароту інтэрнэт-крам у рознічным тавараабароце арганізацый гандлю, %	3,7	4,1	5,4	5,6	6
Перасоўныя сродкі развазнога і разноснага гандлю, адзінак	3 962	4 205	4 506	4 626	4 939

Інтэрнэт-крамы прадаюць пераважна нехарчовыя тавары (табліца 6), што з’яўляецца тыповым для большасці краін, тым не менш прадукты паўсядзённага попыту — адна з самых хуткарослых і маючых вялікі патэнцыял катэгорый у анлайн-рытэйле. Гэты сегмент фарміруе лаяльнасць пакупніка да пляцоўкі і стымулюе попыт на іншыя катэгорыі тавараў: пакупнік, які прыйшоў за хлебам, можна сысці з тэлевізарам. У 2022 г. доля нехарчовых тавараў, якія рэалізуюцца праз інтэрнэт-крамы, склала 88,2 %, з якіх найбольшы аб’ём рэалізацыі склалі электрабытавыя прыборы і інструменты (12,2 %), дэталі і прыналежнасці для аўтатранспартных сродкаў (11,9 %), адзенне (9,4 %), парфумерна-касметычная прадукцыя і туалетныя прылады (7,7 %), будаўнічыя матэрыялы (7,6 %). Сярод харчовых тавараў, якія набываюцца праз інтэрнэт-крамы і е-дастаўку, найбольшым попытам карысталіся малочныя і мясныя прадукты.

Табліца 6. Таварная структура рознічнага тавараабароту інтэрнэт-крам арганізацый гандлю ў 2022 г.

Паказчыкі	Рознічны тавараабарот інтэрнэт- крам
	тыс. руб.	% да выніку
Харчовыя тавары,	389 905,2	11,8
з іх:
мяса і мясныя прадукты	53 526,3	1,6
рыба, ракападобныя і малюскі	24 388,8	0,7
хлебабулачныя і мучныя кандытарскія вырабы	19 587,8	0,6
безалкагольныя напіткі	22 588,3	0,7
малочныя прадукты	64 246,1	1,9
кава, чай, какава і спецыі	33 542,1	1,0
Нехарчовыя тавары,	2 921 058,3	88,2
з іх:
дэталі і прылады для аўтатранспартных сродкаў	392 372,7	11,9
камп’ютары, перыферыйныя прылады і праграмнае забеспячэнне	154 495,4	4,7
тэлефоны для сотавай і іншай бесправадной сувязі	123 254,7	3,7
аўдыё- і відэаапаратура	69 058,6	2,1
будаўнічыя матэрыялы	250 677,0	7,6
электрабытавыя прыборы і інструменты	402 801,1	12,2
мэбля	218 535,6	6,6
адзенне	310 972,4	9,4
абутак	33 555,9	1,0
парфумерна-касметычная прадукцыя і туалетныя прылады	255 292,0	7,7
хатнія жывёлы (гадаванцы), прылады для іх і сродкі догляду за імі, кармы	78 229,3	2,4
Усяго	3 310 963,5	100

За 2023 г. доля нехарчовых тавараў склала амаль 90 %, або 4,87 млрд руб.: адзенне — 1,6 млрд руб.; касметыка і парфумерыя (686,1 млн руб.); аўтазапчасткі (482,8 млн руб.); электрабытавыя прыборы (416 млн руб.); будматэрыялы (279,3 млн руб.); бытавая мэбля (206,9 млн руб.). Харчовых прадуктаў прададзена на 350,8 млн руб., з іх малочных прадуктаў — на 57,7 млн руб., мяса — на 47 млн руб., рыбы — на 31,87 млн руб., чаю, кавы, спецый — на 28,9 млн руб.

Найбольш дынамічна развіваецца такі сектар інтэрнэт-рынку, як рэалізацыя камп’ютараў і іх камплектуючых, сеткавага абсталявання, перыферыйных прылад, сродкаў сувязі і мабільных камунікатараў, медыятэхнікі і аксесуараў для працы і забаў, «разумных» бытавых машын. Спажыўцамі гэтай групы тавараў выступаюць актыўныя карыстальнікі сеткавых рэсурсаў, прадстаўнікі сярэдняй узроставай групы і моладзь (пакаленне Y і Z), людзі, якія нарадзіліся пасля папулярызацыі лічбавых тэхналогій, для якіх дыджыталізацыя (перабудова бізнесу з выкарыстаннем новых тэхналогій) з’яўляецца часткай побыту і штодзённасці. Прычым дадзены кантынгент спажыўцоў з’яўляецца больш плацежаздольным і ўвесь час павялічваецца. Многія прадстаўнікі «лічбавых імігрантаў» (пакаленне X і старэй) таксама адаптуюцца і актывізуюцца ў лічбавых рэаліях. Такім чынам, е-камерцыя з’яўляецца прыярытэтным напрамкам развіцця рытэйла (рознічнага гандлю), паколькі ўсё больш пакупак ажыццяўляецца праз інтэрнэт-аператараў. Асабліва гэта прыкметна ў сектары хай-тэк-прадукцыі, спажыўцы якой з’яўляюцца актыўнымі карыстальнікамі разнастайных сеткавых рэсурсаў і найбольш лаяльныя да інтэрнэт-гандлю, што абумоўлена аб’ектыўнымі перавагамі гэтага віду гандлю для спажыўца: прастата заключэння здзелкі; адсутнасць неабходнасці асабістага наведвання гандлёвай кропкі для выбару, аплаты і атрымання тавару і, як следства, істотнае скарачэнне затрат часу на пакупку; магчымасць аператыўнага анлайн-параўнання характарыстык аналагічных тавараў, што асабліва важна для хай-тэк-прадуктаў; мінімізацыя працазатрат і эканомія сродкаў пры дастаўцы пакупкі; найбольш прывабныя цэны з прычыны зніжэння выдаткаў абарачэння; пашыраны, у параўнанні з магазінным гандлем, таварны асартымент; магчымасць замовы рэдкіх і адзінкавых экзэмпляраў.

Дзякуючы развіццю інфармацыйна-камунікатыўных тэхналогій імкліва фарміруецца новы электронны рынак інтэрнэт-гандлю, які стымулюе бурны рост прадпрымальніцкай актыўнасці на B2B- і B2C-рынках. Расце цікавасць малога і сярэдняга бізнесу да працы на маркетплэйсах. Улічваючы гэта і запатрабаванасць новых фарматаў гандлю сярод спажыўцоў, было прынята рашэнне пашырыць сферу рэгулявання e-камерцыі. Калі раней рэгуляванне распаўсюджвалася на інтэрнэт-крамы, то зараз яно тычыцца рэсурсаў, якія займаюцца анлайн-гандлем «з выкарыстаннем інфармацыйных сетак, сістэм і рэсурсаў, якія маюць падключэнне да сеткі інтэрнэт». Практыка паказала, што чым буйней інтэрнэт-пляцоўка, тым цяжэй спажыўцам з ёй узаемадзейнічаць, г. зн. часта няма зваротнай сувязі, і ўзнікаюць пытанні з вяртаннем грашовых сродкаў, тавараў. Інтэрнэт-пляцоўкі становяцца перспектыўным каналам не толькі для рэалізацыі беларускіх тавараў на ўнутраным рынку, але і для росту экспартных продажаў.

З развіццём лічбавых тэхналогій маркетплэйсы становяцца найбольш аптымальным варыянтам для буйных прадпрымальнікаў, бо яны прапануюць зручнасць, асартымент і бяспеку, а таксама эканомію рэсурсаў на стварэнне сайта і яго папулярызацыю (усё абмяжоўваецца рэгістрацыяй на пляцоўцы і афармленнем карткі тавараў, пасля чаго яны адразу пападаюць у выдачу і іх бачаць кліенты). Перавагай выкарыстання маркетплэйсаў для МСП можа служыць: вялікі трафік (Wildberries у суткі налічвае некалькі мільёнаў наведвальнікаў); маштабаванне (паколькі буйныя маркетплэйсы паступова растуць і выходзяць за межы адной краіны, а разам з імі і прадпрымальнікі, якія гандлююць на гэтых пляцоўках); магчымасць патрапіць у поле зроку нямэтавай аўдыторыі. Для індывідуальных прадпрымальнікаў маркетплэйсы не варта выкарыстоўваць з-за вялікай канкурэнцыі, асабліва ў сферы адзення і абутку. Каб быць канкурэнтаздольным, трэба правільна афармляць карткі тавараў, займацца рэкламай і карыстацца дадатковымі сэрвісамі для кіравання продажамі. Прадпрымальнікам, якія працуюць у дадзеным фармаце, рэкамендуецца пастаянная мадэрнізацыя сайта, што ўключае фінансавыя выдаткі на ўтрыманне, перыядычнае абнаўленне, падтрыманне высокіх пазіцый у пошукавай выдачы.

У Беларусі найбольш буйнымі з маркетплэйсаў з’яўляюцца расійскія Wildberries і Ozon, якія займаюць дамінуючую долю на рынку. Буйныя маркетплэйсы выкарыстоўваюць алгарытмы, фарміруючы таварную і коштавую прапанову для канкрэтнага карыстальніка, што робіць прасоўванне мэтавым, індывідуалізаваным і эфектыўным. Wildberries мае магчымасць прадастаўляць тавар па больш прывабным кошце, паколькі з’яўляецца юрыдычнай асобай, і рэгістрацыя сваёй інтэрнэт-крамы ў беларускім Гандлёвым рэестры ў г. Мінску дазваляе яму зніжаць кошт для спажыўца на 20 % [дзякуючы магчымасці плаціць падатак на дабаўленую вартасць (ПДВ) адзін раз з беларускай юрыдычнай асобы, Расія будзе лічыць такія адгрузкі экспартам і вызваляць ад ПДВ].

Расійскі маркетплэйс Wildberries стварыў раздзел з беларускімі таварамі «Зроблена ў Беларусі», у гэтым напрамку вопыт пераняў і расійскі маркетплэйс Ozon. Атрымаць маркіроўку «Зроблена ў Беларусі» можна пасля верыфікацыі прадукцыі ў Беларускай гандлёва-прамысловай палаце. Так, з дня запуску працэдуры верыфікацыі 15 мая і да 26 ліпеня 2024 г. было разгледжана 38 заявак арганізацый-вытворцаў на 6 158 тавараў, з якіх 5 667 тавараў прайшлі адабрэнне.

На Ozon у Беларусі па выніках першага паўгоддзя 2024 г. катэгорыя «бакалея» (уваходзяць крупы, макаронныя вырабы, кашы, кансервы і іншыя харчовыя тавары першай неабходнасці) увайшла ў ТОП‑10 самых папулярных у беларускіх пакупнікоў. Колькасць заказаў у гэтай катэгорыі за пазначаны перыяд паказала рост у 1,5 раза год да года.

Многія спажыўцы ў апошнія гады адмаўляюцца ад дарагіх пакупак, пераключаюцца на тавары на акцыях і купляюць больш танныя гандлёвыя маркі. Для людзей магчымасць зэканоміць — ключавы фактар выбару на карысць анлайн-пакупак. Паводле даных даследавання NielsenIQ, у 2023 г. 7 з 10 тавараў на анлайн-рынку FMCG (у інтэрнэт-крамах, на маркетплэйсах і г. д.) былі набытыя па зніжцы. У параўнанні з годам раней доля промапродажаў у інтэрнэце вырасла адразу на 5 п. п. і дасягнула ў сярэднім 71 %, тады як на афлайн-рынку развіваецца зваротны трэнд.

Усё часцей у анлайн-бізнесе ўжываюць сэрвісы штучнага інтэлекту або інтэгруюць іх ва ўжо наяўныя сэрвісы. Паводле экспертных ацэнак, з дапамогай сэрвісаў на аснове штучнага інтэлекту атрымоўваецца на 70 % знізіць колькасць памылак прагназавання і паставак, на 63 % павысіць выкуп кошыкаў і на 22 % скараціць аперацыйныя выдаткі.

Многія платформы анлайн-гандлю выкарыстоўваюць чат-боты на аснове штучнага інтэлекту для прадастаўлення імгненнай падтрымкі кліентам. Яны апрацоўваюць тыповыя запыты кліентаў, даюць інфармацыю аб статусе заказу і рэкамендуюць тавары і тым самым паляпшаюць агульны ўзровень абслугоўвання кліентаў.

Пошук тавараў у інтэрнэце ўсё больш пераходзіць у пошукавыя сістэмы e-камерцыя-праектаў, маркетплэйсаў. Гэту з’яву можна растлумачыць некалькімі ключавымі фактарамі: па‑першае, дзякуючы функцыі пошуку ў маркетплэйсах пакупнікі могуць хутка параўнаць цэны, характарыстыкі і наяўнасць тавараў у розных прадаўцоў, што значна спрашчае працэс прыняцця рашэння. Па‑другое, гэта выгадна: пакупнікі маркетплэйсаў могуць хутка знайсці ўсё неабходнае ў адным месцы без доўгіх пераходаў па катэгорыях і старонках. З развіццём лічбавага асяроддзя электронная камерцыя працягне расці, будзе паступова выцясняць афлайн-рытэйл і здзіўляць новымі таварамі.

Паводле даных Гандлёвага рэестра Беларусі, у 2018–2023 гг. колькасць інтэрнэт-крам павялічылася ў 1,7 раза, на 1 ліпеня 2024 г. іх зарэгістравана больш за 30 тыс.; 14 277 (47,6 %) належаць індывідуальным прадпрымальнікам, 15 744 (52,4 %) — юрыдычным асобам.

Рознічны анлайн-гандаль ажыццяўляе 18,8 тыс. суб’ектаў, з іх 8,5 тыс. (45,2 %) — юрыдычныя асобы, 10,3 тыс. (54,8 %) — індывідуальныя прадпрымальнікі. Па разліках Белстата, за 2018–2023 гг. удзельная вага электроннага гандлю ў рознічным тавараабароце вырасла ў 2,2 раза, яе доля па выніках 2024 г. дасягнула 8,1 %.

З канца лютага 2024 г. у Беларусі працуе айчынны маркетплэйс Emall. Сярод найбуйнейшых гандлёвых пляцовак Беларусі выступаюць каталог Onliner, гандлёвы партал shop.by, «Яндэкс. Маркет», Deal.by, 1k.by, Pulscen.by, Tomas.by, Lamoda.by, 24shop.by, 21vek.by, 5element.by, Kit.by, OZ.by, Shate-mag.by, edostavka і інш. У нашай краіне дастаткова шмат моцных гульцоў, якія працуюць у сегменце С2С, В2С, В2В. Ёсць айчынныя ІТ-распрацоўкі ў галіне электроннай камерцыі. Імкліва развіваюць уласныя інтэрнэт-крамы буйныя рознічныя гандлёвыя сеткі, рэйтынг якіх за 2022 г. прадстаўлены ў табліцы 7. Рознічны тавараабарот інтэрнэт-крам у 2022 г. склаў 3,8 млрд руб. і за 5 гадоў вырас у 3,1 раза.

Табліца 7. Найбольш вядомыя інтэрнэт-крамы за 2022 г.

Табліца 7. Найбольш вядомыя інтэрнэт-крамы за 2022 г.

№	Кампанія	Інтэрнэт-крама	Асноўная прадукцыя	Маштаб кампаніі	Эфектыўнасць працы	Узровень сэрвісу	Дзелавая рэпутацыя	Вынікавы бал
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	ЗАТ «Інтэрнэт-крама Еўраопт»	edostavka.by	Харчовыя тавары	91,1	47,7	98,9	78,1	71,3
2	Прыватнае прадпрыемства «Тэрыторыя запчастак»	remzona.by	Аўтазапчасткі і інструменты	64,5	63,8	61,3	87,9	69,8
3	ТАА «ОМА»	oma.by	Будаўнічыя матэрыялы	67,1	51,2	62,4	93,5	66,9
4	ТАА «Аўтазапчастка Сіці»	zap.by	Аўтазапчасткі і інструменты	62,2	54,0	69,7	86,4	65,7
5	ТАА «Яблык Б’юці Маркет»	goldapple.by	Бытавая хімія, сродкі асабістай гігіены, касметыка	44,6	57,5	90,7	85,8	64,7
6	ТАА «7745 Вялікі магазін»	7745.by	Электроніка і бытавая тэхніка	63,7	42,3	81,1	87,2	62,7
7	ПУП «Руд Буд»	KSK.by	Будаўнічыя матэрыялы	44,0	47,5	89,0	92,2	61,9
8	Прыватнае прадпрыемства «Аўтамабільнае пытанне»	avtovopros.by	Аўтазапчасткі і інструменты	29,6	61,4	73,3	88,7	61,5
9	СТАА «Аўтасетка»	autoset.by	Аўтазапчасткі і інструменты	32,3	49,6	95,0	92,9	60,6
10	Прыватнае прадпрыемства «ТэхнаАгра»	avtovelomoto.by	Мота- і агратэхніка, электра-транспарт	39,9	45,6	91,8	87,8	59,3
11	ТАА «Пнеўматэх-цэнтр»	pnevmoteh.by	Будаўнічае абсталяванне	35,9	46,6	85,1	87,9	58,1
12	Прыватнае прадпрыемства «Модная крама»	belbazar24.by	Адзенне	30,6	52,4	74,6	86,8	57,8
13	ТАА «МульцікамБай»	multicom.by	Электроніка і бытавая тэхніка	38,2	50,5	95,0	74,0	57,7
14	УПП «Гема»	gemma.by	Будаўнічыя матэрыялы	33,0	40,7	90,7	96,5	57,7
15	ТАА «СВІАТ»	svt.by	Аўтазапчасткі і інструменты	31,6	45,2	74,0	97,0	57,6
16	ТАА «Стыльныя традыцыі»	mirtrik.by	Адзенне	34,5	46,5	89,6	85,6	57,6
17	ТАА «АльС Трэйдынг»	bel-shina.by	Аўтазапчасткі і інструменты	25,4	49,2	91,2	89,6	57,5
18	Прыватнае прадпрыемства «ПРОСТА запчасткі»	tyreg.by	Аўтазапчасткі і інструменты	30,1	50,2	72,3	88,8	57,0
19	Прыватнае прадпрыемства «БатКантактГруп»	1akb.by	Аўтазапчасткі і інструменты	26,3	46,3	98,2	88,0	56,9
20	ААТ «ЭЛЕМА»	elema.by	Адзенне	28,6	45,6	77,8	94,0	56,7
21	ТАА «Смартон»	officetonmarket.by	Канцылярскія і офісныя тавары	36,9	39,0	87,4	92,5	56,7
22	ТАА «ББГ»	mamont.by	Будаўнічыя матэрыялы	35,6	43,9	75,7	89,6	56,4
23	Унітарнае прадпрыемства «Стальная Энергія»	ste.by	Будаўнічыя матэрыялы	10,4	60,9	78,9	85,5	56,2
24	ТАА «РольфТрэйд»	p24.by	Харчовыя тавары	33,7	47,8	62,8	88,3	55,9
25	ТАА «БАРСА»	baker.by	Кандытарская прадукцыя	19,4	47,6	86,2	93,2	55,8
26	ТАА «Гандлёвы Дом Метыз»	Forcebelarus. by	Аўтазапчасткі і інструменты	30,5	43,5	89,2	87,0	55,7
27	ТАА «Лефро»	kit.by	Будаўнічыя тавары	46,2	41,4	78,9	78,2	55,5
28	ТАА «Белль Бімба»	bellbimbo.by	Адзенне	21,7	44,2	89,6	93,8	55,5
29	ТАА «ІНТЭКСГАНДАЛЬ»	Megamoll.by	Тавары для дома	25,2	52,2	72,2	84,4	55,5
30	СТАА «Белвест»	belwest.by	Абутак	29,2	43,6	95,0	82,8	55,0
31	ТАА «АквіланАўта»	akvilonavto.by	Аўтазапчасткі і інструменты	32,6	37,2	90,5	90,9	54,8
32	ААТ «Абразіўхім-збыт»	abraziv.by	Будаўнічыя матэрыялы	33,7	34,4	90,5	91,2	54,0
33	ТАА «Панексмаркет»	pan.by	Будаўнічыя матэрыялы	40,1	36,9	92,4	80,1	54,0
34	ТАА «Аймаркет Трэйд»	imarket.by	Электроніка і бытавая тэхніка	60,2	34,0	90,5	65,3	54,0
35	ІП Якосенка Аляксандр Анатольевіч	igromaster.by	Настольныя гульні	29,1	39,1	88,3	88,6	53,9
36	Прыватнае прадпрыемства «ЗахадХімГандаль»	ostrov-shop.by	Бытавая хімія, сродкі асабістай гігіены, касметыка	47,6	45,6	92,8	56,8	53,6
37	ТАА «АўдыёБразерс»	djshop.by	Абсталяванне для дыджэяў і музыкантаў	31,4	38,8	87,3	86,1	53,6
38	ТАА «Шыпгандальсэрвіс»	luma.by	Аўтазапчасткі і інструменты	36,9	37,9	71,1	87,1	53,3
39	ТАА «МаунфелдБай»	maunfeld.by	Электроніка і бытавая тэхніка	22,7	41,5	90,5	87,0	53,1
40	ТАА «Глобалпра- груп»	sushihouse.by	Сушы і ролы	21,0	45,6	84,3	84,0	52,9
41	Прыватнае прадпрыемства «ВаномараП»	avtoglobal.by	Аўтазапчасткі і інструменты	30,9	45,7	46,2	86,9	52,4
42	ТАА «Цэнтрал Спорт»	sport-center.by	Спартыўныя тавары	24,6	38,8	89,4	83,3	51,4
43	ТАА «МАЙДЭН КА»	xiaomi-store.by	Электроніка і бытавая тэхніка	25,1	38,4	79,8	86,7	51,3
44	ТАА «АйранТрэйд-Плюс»	irontrade.by	Металапракат	19,6	39,8	93,3	84,2	51,2
45	ТАА «Тытан Актыў»	titan-aktiv.by	Аўтазапчасткі і інструменты	24,4	35,3	90,3	86,6	50,9
46	Прыватнае прадпрыемства «Бусцэнтр24»	buscentr24.by	Аўтазапчасткі і інструменты	27,0	39,6	63,1	85,6	50,3
47	ТАА «Стройбазгандаль»	stroybaza.by	Будаўнічыя матэрыялы	26,8	38,6	61,1	86,8	49,9
48	ТАА «Медпрастор»	medprostor.by	Медтэхніка і артапедыя	20,9	27,6	84,0	87,6	46,6
49	ІП Шышкоў Г. Э.	1kai.by	Электроніка і бытавая тэхніка	22,3	22,9	92,8	87,0	45,8
50	ІП Арцюшэўскі С. А.	lamour-le-parfum.by	Парфумерыя	17,1	30,4

Нацыянальны аператар паштовай сувязі «Белпошта» плануе работу ў 2025 г. у фармаце маркетплэйсу, дзе будуць рэалізоўвацца тавары айчыннай і замежнай вытворчасці, выступаць агрэгатарам паміж прадаўцом і пакупніком, а таксама дастаўшчыкам тавараў. Інтэрнэт-крама «Белпошта» на пачатак 2025 г. адкрыта для заказаў у 49 дзяржавах, плануе пашыраць геаграфію, што дасць магчымасць пастаўкі беларускіх тавараў на экспарт. Ужо прадстаўлена больш за 30 відаў тавараў ад 320 вытворцаў, ёсць магчымасць набываць тавары, у т. л. тым, хто жыве за мяжой.

Прадугледжваецца таксама развіццё дзейнасці канцэрна «Беллегпрам» шляхам стварэння пляцоўкі для айчынных вытворцаў з розных галін эканомікі, ініцыятарам праекта выступіла Беларуская асацыяцыя прадпрыемстваў лёгкай прамысловасці.

У Мінску 2 кастрычніка 2024 г. прайшла 48‑я Міжнародная выстава-кірмаш па аптовым продажы тавараў лёгкай прамысловасці «BTI‑2024».

Рост продажаў на анлайн-пляцоўках, маркетплэйсах вядзе да адкрыцця новых пунктаў выдачы заказаў. Прычым найбольш буйныя аб’екты могуць быць супастаўныя са стацыянарнай рознічнай крамай.

Колькасць пунктаў выдачы заказаў маркетплэйса Ozon у 2023 г. павялічылася ў 8 разоў у параўнанні з 2022 г. і перавысіла 880. Абарот Ozon у Беларусі, уключаючы паслугі, вырас у 2023 г. у 2,5 раза, пры гэтым актыўных прадаўцоў за год стала ў 2,3 раза больш, а колькасць пакупнікоў павялічылася на 74 %. У рэгіёнах краіны колькасць продажаў з прычыны абмежаванага асартыменту тавараў у стацыянарным гандлі часам вышэй, чым у Мінску.

На развіццё е-камерцыі ў рытэйле высокатэхналагічных тавараў народнага спажывання ўплывае эвалюцыя лічбавых тэхналогій, высокая канкурэнцыя, прававое асяроддзе, ёмістасць рынку, прымяненне перадавых тэхналогій, паводзіны пакупнікоў. Асноўныя напрамкі развіцця электроннага гандлю звязаны з актывізацыяй і паглыбленнем усебаковай інтэграцыі рытэйлераў з сацыяльнымі сеткамі, укараненнем інавацыйных метадаў папулярызацыі тавару і спосабаў продажаў; персаналізацыяй і шматканальнасцю (наладкай бясшвовай камунікацыі з кліентам праз розныя каналы) для павышэння лаяльнасці пакупнікоў і паляпшэння якасці абслугоўвання.