Пазваночныя — падтып хордавых жывёл; дамінуючая (разам з насякомымі) на Зямлі і ў паветраным асяроддзі група жывёл. Пазваночныя з’явіліся не пазней ардовіка (500–450 млн гадоў таму), а ў юры (каля 150 млн гадоў таму) існавалі ўжо прадстаўнікі ўсіх вядомых цяпер іх класаў. Агульны лік сучасных відаў каля 40 тысяч.

На гэты час фаўна пазваночных Беларусі ўключае 512 відаў: 3 віды міног, 65 — рыб, 13 — амфібій, 7 — рэптылій, 342 — птушак і 82 віды млекакормячых.

Паўзуны, або рэптыліі, — старажытная і разнастайная група пазваночных жывёл, якая ўключае сучасных чарапах, кракадзілаў, яшчарак, змей, дзюбагаловых і амфісбен. На гэты час вядома каля 9,4 тыс. відаў гэтай групы.

Аднымі з першых паўзуноў былі катылазаўры, якія з’явіліся ў сярэднім карбоне палеазойскай эры. Найстаражытныя рэптыліі — дыназаўры — дасягнулі росквіту ў эпоху мезазою і доўгі час дамінавалі на сушы, у вадзе і ў паветры. Дыназаўры, якія вымерлі ў канцы мелавога перыяду, далі пачатак птушкам — групе жывёл, якая ў цяперашні час працвітае.

Фарміраванне ўсіх сучасных груп паўзуноў адбывалася ў мезазоі. Найбольш прагрэсіўная група — змеі — сфарміравалася ў мелавым перыядзе мезазойскай эры.

У сучасных паўзуноў спалучаюцца рысы проста арганізаваных па будове амфібій і больш прагрэсіўных вышэйшых пазваночных жывёл — птушак і млекакормячых.

Цела паўзуноў пакрыта шчыльнымі рагавымі або касцянымі лускамі або шчыткамі; у некаторых груп (чарапах, кракадзілаў) цела абаронена трывалым вонкавым панцырам. Тэмпература цела рэптылій нясталая і залежыць ад умоў навакольнага асяроддзя. У сувязі з гэтым у якасці месца знаходжання выкарыстоўваюць асветленыя сонцам участкі, якія дазваляюць ім хутка прагравацца і захоўваць актыўнасць на працягу ўсяго дня.

Пладавітасць большасці відаў невысокая; у прыплодзе звычайна ад ⁠7⁠–⁠10 да 30 яек. У сезон размнажэння самка робіць гняздо ў цёплым грунце, куды адкладае яйкі. Працягласць інкубацыйнага перыяду — 2–3 месяцы. У некаторых відаў вядома жыванараджэнне. У гэтых рэптылій аплодненыя яйкі застаюцца ў палавых шляхах самкі, праходзяць усе стадыі развіцця. Клопат пра патомства ў паўзуноў за рэдкім выключэннем адсутнічае.

У Беларусі сустракаюцца 7 відаў паўзуноў: адзін від чарапах — еўрапейская балотная чарапаха, 3 віды яшчарак — вераценніца ломкая, порсткая і жывародная яшчаркі, а таксама 3 віды змей — звычайны вуж, звычайная мядзянка і звычайная гадзюка.

Паўзуны. Яшчарка жывародная. Фота С. М. Драбянкова

Паўзуны. Гадзюка звычайная. Фота С. М. Драбянкова

Часцей сустракаюцца порсткая і жывародная яшчаркі, а таксама звычайны вуж. Да найбольш рэдкіх прадстаўнікоў герпетафаўны (фаўна паўзуноў) аднесены звычайная мядзянка і балотная чарапаха, якія ўключаны ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь.

Яшчаркі і змеі жывуць на узлессях, зарастаючых высечках, прасеках, каля абочын аўтамабільных дарог, на балотах і лугах. Балотная чарапаха вядзе водны спосаб жыцця і далёка ад вадаёмаў аддаляецца рэдка. Невялікія папуляцыі гэтага віду захаваліся ў Палессі, у натуральных, не кранутых гаспадарчай дзейнасцю ландшафтах.

Яшчаркі ядуць дробных беспазваночных жывёл (насякомых, павукоў, малюскаў, чарвей і інш.). Рацыён змей прадстаўлены пазваночнымі жывёламі розных груп. Устаноўлена пэўная харчовая спецыялізацыя змей: вуж паядае пераважна жаб, гадзюка — мышападобных грызуноў, мядзянка — яшчарак. Балотная чарапаха, якая ўвесь цёплы сезон насяляе вадаёмы, корміцца воднымі арганізмамі — дробнымі беспазваночнымі, лічынкамі земнаводных і зрэдку раслінамі.

У садах, на палях і агародах яшчаркі выконваюць карысную ролю, бо зніжаюць колькасць шкодных беспазваночных. Прыкметную карысць на сельгасугоддзях прыносіць звычайная гадзюка, якая палюе на мышападобных грызуноў.

Яд звычайнай гадзюкі выкарыстоўваецца ў вытворчасці каштоўных лекавых сродкаў («Випросал В», «Випраксин», «Випратокс» і інш.).

Звычайная гадзюка — адзіны атрутны від змей у Беларусі, які патэнцыйна небяспечны для чалавека і жывёл. Аднак смяротныя выпадкі пасля яе ўкусу адзначаліся вельмі рэдка і толькі пры некваліфікаваным лячэнні.