Біялагічныя інвазіі (пранікненне жывых арганізмаў за межы гістарычнай вобласці распаўсюджвання) і іх уплыў на абарыгенную флору і фаўну — адзін з важных напрамкаў даследаванняў у біялогіі, якое найбольш хутка развіваецца. У цяперашні час інвазіі чужародных відаў прызнаны глабальнай экалагічнай праблемай. Па заключэннях міжнародных экспертаў інвазіі чужародных відаў у глабальным маштабе — другая па значнасці (пасля антрапагеннай трансфармацыі экасістэм) прычына вымірання біялагічных відаў і страты біяразнастайнасці.

Працэс інвазіі на тэрыторыю Беларусі значна паскорыўся ў сувязі з глабальным пацяпленнем клімату, інтэнсіфікацыяй таварных і іншых адносін з рознымі краінамі, павелічэннем транспартных патокаў, антрапагеннай трансфармацыяй экасістэм. Пранікненне і рассяленне чужародных відаў па тэрыторыі Беларусі адбываецца рознымі шляхамі. Асноўныя з іх — водны, аўтамабільны і чыгуначны транспарт, культываванне відаў, інтрадукцыя, натуральнае рассяленне, выкарыстанне чужародных відаў для эстэтычных мэт. Павелічэнне колькасці чужародных відаў водных жывёл у Беларусі мае ў цэлым экспанентны характар.

Інвазіўныя віды жывёл Беларусі. Моль каштанавая. Фота Ф. В. Сауткіна

Інвазіўныя віды жывёл Беларусі. Ратан-галавешка. Фота І. І. Лукіной

Не ўсе чужародныя віды могуць наносіць адчувальную экалагічную і эканамічную шкоду, што звязана ў першую чаргу з асаблівасцямі іх экалогіі. Праведзеная ацэнка рызыкі ад укаранення чужародных відаў у натуральныя экасістэмы для водных і наземных беспазваночных, а таксама рыб дазволіла вылучыць віды з найбольш высокай рызыкай. У прыватнасці, да іх адносяцца малюск дрэйсена, амерыканскі паласаты рак, божая кароўка гармонія, каштанавая моль, галавешка-ратан, амерыканскі сомік, янотападобны сабака.

Чорная кніга інвазіўных відаў жывёл Беларусі

Асноўная праблема барацьбы з інвазіўнымі відамі заключаецца ў тым, што ў адрозненне ад каранцінных інвазіўных відаў, пранікненне якіх кантралюецца фітасанітарнай і каранціннай інспекцыямі, для натуральных экасістэм такі кантроль ці слаба развіты, ці адсутнічае наогул. У шэрагу краін распрацаваны «чорныя» спісы інвазіўных відаў, якія наносяць эканамічную і экалагічную шкоду. У 2020 г. выдадзена 2‑е дапоўненае выданне Чорнай кнігі інвазіўных відаў жывёл Беларусі, якая ўключае 4 віды гельмінтаў, 6 — водных беспазваночных, 46 — наземных беспазваночных, 1 — рэптылій, 3 — рыб і 4 віды млекакормячых.

Паспяховасць укаранення новых чужародных відаў жывёл у натуральныя экасістэмы звязана з тым, што большасць экасістэм была зменена дзейнасцю чалавека, таксама яна выклікана шматлікімі інтрадукцыямі чужародных відаў (працэс увядзення ў экасістэму чужых ёй відаў). Гэты працэс, у адрозненне ад натуральнага рассялення арганізмаў, працякае з вельмі высокай хуткасцю.

Асобай задачай з’яўляецца распрацоўка метадаў барацьбы з інвазіўнымі відамі. Яна набыла першарадны характар, калі Сусветным банкам былі зроблены разлікі эканамічных страт для розных краін, якія вылічаюцца дзясяткамі мільярдаў долараў у год — каля 5 % сусветнага валавога ўнутранага прадукту (ВУП).

Добра вядомы той факт, што інвазію лягчэй папярэдзіць або спыніць на першапачатковых стадыях, чым змагацца з ужо шырока распаўсюджанымі чужароднымі відамі. З гэтай мэтай у краінах Еўропы распрацаваны спецыяльныя праграмы, накіраваныя на ацэнку магчымых новых інвазій і наступстваў для абарыгеннай флоры і фаўны ад пранікнення інвазіўных відаў.

Інвазіі чужародных відаў у прыродныя экасістэмы ўяўляюць сабой незваротны працэс, які будзе ўзмацняцца ў выніку інтэнсіфікацыі гаспадарчай дзейнасці чалавека. Пазбегнуць іх практычна немагчыма. Тым не менш веданне асноўных вектараў і фактараў, якія спрыяюць пранікненню чужародных відаў, дазваляе калі не мінімізаваць, то хаця б ацэньваць і ўлічваць магчымыя адмоўныя эфекты ад новых інвазій.