У адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб ахове навакольнага асяроддзя», Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь — гэта спіс рэдкіх відаў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення на тэрыторыі нашай краіны, у т. л. падвідаў, разнавіднасцей дзікіх жывёл і дзікарослых раслін. Уключэнне ў Чырвоную кнігу і выключэнне з яе ажыццяўляюцца Міністэрствам прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя на падставе прапаноў НАН Беларусі.

Прапанова па складзе відаў Чырвонай кнігі сфарміравана НАН Беларусі з удзелам вядучых універсітэтаў, а таксама іншых профільных арганізацый, у т. л. недзяржаўных, і зацверджана пастановай Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь ад 9 чэрвеня 2014 г. № 26.

Складанне і зацвярджэнне спісаў ахоўных жывёл і раслін — важны акт, які садзейнічае далейшаму развіццю дзейнасці ў галіне захавання і рацыянальнага выкарыстання біялагічнай разнастайнасці ў нашай краіне. Спісы ахоўных відаў і Чырвоная кніга — дакументы прыродаахоўнай значнасці, якія шырока выкарыстоўваюцца ў сферы аховы прыроды як у нашай краіне, так і за мяжой, прызначаюцца для прыцягнення ўвагі да відаў, якія патрабуюць першарадных дзеянняў па іх ахове.

Друкаванае выданне Чырвонай кнігі з’яўляецца анатаваным пералікам відаў (у т. л. падвідаў), які прадстаўлены ў форме нарысаў з адзінай структурай і рубрыкацыяй. Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь змяшчае звесткі аб стане віду, характары і ступені пагрозы яго існаванню, дае інфармацыю аб распаўсюджванні віду на тэрыторыі Беларусі і бібліяграфічны спіс асноўных публікацый.

Адна з асноўных задач Чырвонай кнігі — папулярызацыя ведаў і экалагічная асвета грамадскасці ў галіне аховы прыроды, захавання рэдкіх відаў расліннага і жывёльнага свету, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення. Не менш важная задача Чырвонай кнігі — забяспечыць кіраўнікоў прыродаахоўных і гаспадарчых арганізацый, якія ўплываюць на стан прыроднага асяроддзя, інфармацыяй пра рэдкія віды жывёл і раслін, меры па іх ахове пры прыняцці рашэнняў па пытаннях прыродакарыстання. Асаблівы прававы статус рэдкіх відаў жывёльнага і расліннага свету, а таксама тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, вызначаецца заканадаўствам Рэспублікі Беларусь. Унясенне іх у Чырвоную кнігу — толькі першы крок на шляху захавання гэтых відаў і ўсёй біялагічнай разнастайнасці. За гэтым ідзе сур’ёзная мэтанакіраваная навуковая і практычная работа па ахове рэдкіх відаў і месцаў іх пражывання.

Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь падлягае выданню не радзей за адзін раз у 10 гадоў.

У 1‑е выданне (1981) было ўключана 80 відаў жывёл і 85 відаў раслін.

У 2‑е выданне (1993) з улікам міжнародных навуковых прынцыпаў аховы і крытэрыяў вызначэння статусу рэдкіх і знікаючых відаў, а таксама на падставе новых звестак па іх распаўсюджванні і экалогіі было ўключана 182 віды жывёл, 180 — раслін, 17 — грыбоў і 17 відаў лішайнікаў. Пры гэтым у выданне было дадаткова ўключана 107 відаў жывёл і 109 — раслін і ў той жа час выключаны 2 віды жывёл і 10 — раслін, якія па новых даных і крытэрыях не адносяцца да катэгорыі знікаючых і рэдкіх. Выключаны таксама 3 віды жывёл і 4 — раслін, раней аднесеных да нулявой катэгорыі («відаць, зніклыя») з прычыны адсутнасці канкрэтных даных аб стане іх папуляцый і месцаў знаходжання. Гэтыя і іншыя падобныя віды былі ўключаны ў асобны спіс у Дадатак да Чырвонай кнігі.

Пры падрыхтоўцы 3‑га выдання Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь (2004) выкарыстоўваліся ўдасканаленыя міжнародныя падыходы з улікам рэгіянальнай спецыфікі, нацыянальных прыродаахоўных прыярытэтаў і магчымасцей для вырашэння задач па захаванні відаў. Пры гэтым акрамя даных аб сучаснай колькасці і распаўсюджванні відаў, тэндэнцыях папуляцыйнай дынамікі ўлічваўся міжнародны прыродаахоўны статус і доля нацыянальнай папуляцыі ў глабальнай або еўрапейскай ацэнцы колькасці віду. Спіс відаў распрацаваны ў адпаведнасці з «Асноўнымі напрамкамі прымянення крытэрыяў Міжнароднага саюза аховы прыроды (МСАП) на нацыянальным і рэгіянальным узроўнях», прынятымі МСАП у кастрычніку 2000 г.

У выніку прымянення новых уніфікаваных падыходаў пры падрыхтоўцы спісу відаў жывёл для 3‑га выдання Чырвонай кнігі адбыліся наступныя змены па групах жывёл: насякомых дададзена 27 відаў, выключана 36, агульная колькасць склала 70 відаў; млекакормячых дадаткова ўключаны 4 віды, выключаны адзін від, агульная колькасць — 17 відаў; птушак дададзена 16 відаў, выключана 19, агульная колькасць — 72 віды; двухстворкавых малюскаў дабаўлены 2 віды, выключаны адзін від. Уключана 5 відаў раней адсутных ракападобных і па адным відзе п’явак, павукападобных і амфібій.

Новыя віды насякомых, якія ўключаны ў 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Сколія-гігант. Фота А. В. Кулака

Новыя віды насякомых, якія ўключаны ў 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Рагачык сціплы. Фота А. В. Кулака

Жук-алень (Lucanus cervus) -- від, які ўключаны ў 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Фота М. М. Каласкова

Віды птушак, якія ўключаны ў 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Зімародак. Фота М. М. Каласкова

Віды птушак, якія ўключаны ў 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Кулік-селянец. Фота М. М. Каласкова

Віды птушак, якія ўключаны ў 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь. Сініца вусатая. Фота М. М. Каласкова

Новае, 4‑е выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь (2015) грунтуецца на тых самых асноўных прынцыпах нацыянальных і міжнародных падыходаў, якія выкарыстоўваліся ў 3‑м выданні. У той жа час спіс уключаных у яго відаў значна трансфармаваны галоўным чынам за кошт змены пераліку насякомых. У параўнанні з 3‑м у 4‑е выданне 36 відаў жывёл былі ўключаны і 22 — выключаны. Для 26 відаў жывёл зменена катэгорыя нацыянальнай прыродаахоўнай значнасці. У выніку, у 4‑е выданне ўключаны 202 віды жывёл, з іх: п’явак — 1 від, ракападобных — 6, павукападобных — 1, двухпарнаногіх мнаганожак — 1, насякомых — 87, двухстворкавых малюскаў — 2, міног — 1, касцявых рыб — 9, амфібій — 2, рэптылій — 2, птушак — 70, млекакормячых — 20 відаў. Найбольшай змене падвергліся спісы насякомых: 14 відаў былі выключаны, 31 — уключаны. Варта адзначыць, што большасць уключаных відаў маюць міжнародны прыродаахоўны статус.

Перыядычнае ўдакладненне і змяненне спісу відаў, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, сведчыць, што яна не з’яўляецца нязменным пералікам (застылым у часе дакументам), але мае дынамічнае развіццё, адлюстроўвае закладзены яшчэ пры яе першым выданні падыход па перыядычным дзесяцігадовым інтэрвале рэвізіі ўключаных спісаў відаў.

Захаванне рэдкіх прадстаўнікоў фаўны і флоры Беларусі, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення, немагчыма толькі шляхам занясення іх у Чырвоную кнігу, а патрабуе эфектыўнай практычнай прыродаахоўнай дзейнасці. Найбольш значныя мерапрыемствы: распрацоўка планаў дзеянняў па захаванні рэдкіх відаў дзікіх жывёл або дзікарослых раслін, а таксама тых, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення: перадача пад ахову месцаў пасялення відаў дзікіх жывёл і дзікарослых раслін, правядзенне перыядычных назіранняў за папуляцыямі ахоўных відаў і асяроддзем іх пражывання ў рамках Нацыянальнай сістэмы маніторынгу навакольнага асяроддзя (НСМНА) у Рэспубліцы Беларусь.

У адпаведнасці з мэтамі Канвенцыі аб біялагічнай разнастайнасці і Стратэгіяй па захаванні і ўстойлівым выкарыстанні біялагічнай разнастайнасці (зацверджана пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 19 лістапала 2010 № 1707), распрацаваны планы дзеянняў па захаванні відаў жывёл, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь. Сярод іх — вяртлявая чаротаўка, вялікі арлец, дубальт, буры мядзведзь, еўрапейская рысь, барсук, чапля-бугай, звычайны сіваграк, савук-луток, шыракапалы рак, ласось і кумжа. Распрацаваны планы дзеянняў па ахове і кіраванні 8 лакальнымі папуляцыямі еўрапейскага зубра.

Для вырашэння праблем аховы відаў на рэгіянальным узроўні распрацавана Палажэнне аб парадку перадачы месцаў пасялення дзікіх жывёл і месцаў росту дзікарослых раслін, якія адносяцца да відаў, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, пад ахову карыстальнікам зямельных участкаў і (або) водных аб’ектаў (зацверджана пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 18 мая 2009 № 638 у рэдакцыі пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 11 красавіка 2019 № 237).

Штогод выяўляецца больш за 150 месцаў знаходжання дзікіх жывёл, уключаных у Чырвоную кнігу, і складаюцца дакументы (пашпарты месцаў знаходжання дзікіх жывёл і ахоўныя абавязацельствы) для перадачы іх пад ахову. У ахоўных абавязацельствах распрацоўваецца спецыяльны рэжым аховы і выкарыстання месцаў знаходжання ахоўных відаў жывёл. Згодна з гэтымі дакументамі карыстальнікі зямельных участкаў або водных аб’ектаў нясуць адказнасць за захаванне месцаў знаходжання ахоўных відаў жывёл у адпаведнасці з заканадаўчымі актамі.

Арганізацыю і правядзенне маніторынгавых назіранняў за папуляцыямі дзікіх жывёл, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, ажыццяўляе НАН Беларусі.

З 2006 г. у адпаведнасці з Дзяржаўнай праграмай НСМНА разгорнута сетка пунктаў правядзення назіранняў па накіраванні: «назіранне за дзікімі жывёламі, уключанымі ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, і асяроддзем іх пасялення». Быў абгрунтаваны пералік і разгорнута сетка пастаянных пунктаў назіранняў, якія ўвайшлі ў Дзяржаўны рэестр пунктаў назіранняў НСМНА і пералік параметраў, якія назіраюцца ў працэсе выканання маніторынгавых работ. З 2013 г. у НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах створаны інфармацыйна-аналітычны цэнтр маніторынгу жывёльнага свету.

Адной з асноўных задач з’яўляецца правядзенне маніторынгавых назіранняў за станам папуляцый водных і наземных беспазваночных жывёл, рыб, амфібій і рэптылій, птушак і млекакормячых, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, і асяроддзем іх пражывання, а таксама выяўленне асноўных фактараў асяроддзя і пагроз папуляцыям дзікіх жывёл. Рэалізацыя гэтай мэты разам з устойлівым функцыянаваннем эфектыўнай сістэмы назіранняў за станам папуляцый дзікіх жывёл і аналіз іх дынамікі забяспечыць атрыманне аб’ектыўнай экалагічнай інфармацыі для прыняцця кіраўніцкіх рашэнняў у галіне экалагічнай бяспекі, аховы, устойлівага выкарыстання біялагічных рэсурсаў і захавання біялагічнай разнастайнасці.

Маніторынгавыя назіранні праводзяцца за 33 відамі жывёл, уключанымі ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь (водныя беспазваночныя — 7 відаў, наземныя беспазваночныя — 11, рыбы — 2, земнаводныя — 2, паўзуны — 2, птушкі — 7, млекакормячыя — 2 віды). Акрамя гэтага, 6 відаў назіраюцца ў адпаведнасці з шэрагам міжнародных прыродаахоўных канвенцый.

Вынікі маніторынгу за папуляцыямі ахоўных відаў жывёл паказваюць, што стан папуляцый большасці відаў жывёл застаецца стабільным, іх колькасць захавала значэнні ў межах міжгадавых ваганняў. Аднак для асобных відаў адзначаны негатыўныя тэндэнцыі колькасці. На працягу апошніх гадоў значным фактарам, які аказвае негатыўны ўплыў на папуляцыі ахоўных жывёл, з’яўляюцца засушлівыя ўмовы надвор’я. Моцны ўплыў на стан папуляцый дзікіх жывёл аказвае зарастанне адкрытых участкаў пойм рэк і балот хмызнякамі і трыснягом, што разам з гідралагічнымі ўмовамі прывяло да скарачэння колькасці некаторых відаў пойменных і балотных месцаў знаходжання, у т. л. і глабальна пагражаемага віду — вяртлявай чаротаўкі.