Забеспячэнне харчовай бяспекі і незалежнасці з’яўляецца адным з прыярытэтаў дзяржаўнай сацыяльна-эканамічнай і аграрнай палітыкі Рэспублікі Беларусь. Харчовая бяспека вызначана як важнейшы складнік нацыянальнай бяспекі і неабходная ўмова забеспячэння высокіх жыццёвых стандартаў насельніцтва і ўмоў для гарманічнага развіцця асобы.

Харчовая бяспека лічыцца дасягнутай пры такім стане нацыянальнай эканомікі і аграпрамысловага комплексу, пры якім незалежна ад уплыву кан’юнктуры сусветных рынкаў і іншых знешніх фактараў жыхарам на ўсёй тэрыторыі гарантуецца даступнасць харчавання ў колькасці, неабходнай для актыўнага, здаровага жыцця, а таксама ствараюцца сацыяльна-эканамічныя ўмовы для падтрымання спажывання асноўных прадуктаў харчавання на рацыянальным узроўні.

Штогод Нацыянальная акадэмія навук Беларусі праводзіць маніторынг нацыянальнай харчовай бяспекі. Даследаванне ахоплівае важнейшыя сферы, уключаючы: тэндэнцыі развіцця сусветнага рынку і забеспячэння глабальнай харчовай бяспекі; каротка-, сярэдне- і доўгатэрміновыя прагнозы функцыянавання рынкаў сельскагаспадарчай прадукцыі, сыравіны і харчавання дзяржаў — членаў ЕАЭС; ацэнку патэнцыяльных пагроз на нацыянальным і рэгіянальным узроўнях і інш.

З улікам выяўленых па выніках маніторынгу тэндэнцый і фактараў адказнымі органамі дзяржаўнага кіравання выпрацоўваюцца меры па іх рэгуляванні, карэкціруюцца кірункі аграрнай і сацыяльна-эканамічнай палітыкі.

За 2015–2020 гг. Беларусь здолела значна ўмацаваць харчовую бяспеку і цалкам забяспечвае свае патрэбы ў харчаванні, аднак дапускае на нацыянальны рынак да 15 % імпартнай прадукцыі. Аб’ём вытворчасці асноўных прадуктаў сельскай гаспадаркі на душу насельніцтва гл. у табліцы 3. Дасягнуты ўзровень ўласнай вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, сыравіны і харчавання дазваляе гарантаваць фізічную даступнасць для насельніцтва прадуктаў харчавання ў энергетычнай ацэнцы 3 200–3 300 ккал/чал. у суткі.

Інтэгральны індэкс харчовай бяспекі ў 2020 г. паводле крытэрыяў, зацверджаных пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 15 снежня 2017 г. № 962 «Аб Дактрыне нацыянальнай харчовай бяспекі Рэспублікі Беларусь да 2030 года», склаў 1,03. Такі ўзровень забяспечанасці з’яўляецца зыходным пунктам вырашэння новых задач харчовай бяспекі на 2025 г. і на перспектыву да 2030 г. (табліца 31).

Узровень уласнай вытворчасці дастатковы для задавальнення патрэбы ўнутранага рынку рэспублікі: у малаку і малакапрадуктах — на 240,8 %, раслінным алеі — 227,3, цукры белым — 185,7, мясе і мясапрадуктах — 132,8, яйках — 128,4, бульбе — 111, агародніне — на 107,3 %.

Тым не менш у 2020 г. мелі месца і негатыўныя тэндэнцыі. У гаспадарках усіх катэгорый скараціўся валавы збор цукровых буракоў у параўнанні з 2019 г. на 18,9 %, бульбы — на 14,3 %, вытворчасць яек зменшылася на 0,5 % (табліца 32).

Інтэгральны індэкс вытворчасці за 2015 г. склаў 1,58 (разлічаны на аснове крытычнага і аптымістычнага ўзроўняў патрэбы, вызначаных у адпаведнасці з Канцэпцыяй нацыянальнай харчовай бяспекі Рэспублікі Беларусь, без уліку параметраў вытворчасці пладоў і ягад, рыбы), у 2016 г. — 1,07, у 2017 г. — 1,16, у 2018 г. — 1,13, у 2019 г. — 1,15, у 2020 г. — 1,18.

У цэлым харчовая бяспека Рэспублікі Беларусь стабільна забяспечваецца паводле колькасных крытэрыяў. Існуюць перспектывы павышэння эфектыўнасці забеспячэння харчовай бяспекі за кошт крытэрыю фізічнай даступнасці. Разам з тым захоўваецца высокая ўдзельная вага некаторых імпартных тавараў у рознічным гандлі (садавіны і арэхаў, алею расліннага, рыбы і морапрадуктаў, круп, кандытарскіх вырабаў). Для Беларусі гэта прадукты крытычнага імпарту (табліца 33).

Адной з прыкмет эфектыўнага функцыянавання харчовага рынку з’яўляецца задавальненне патрэб насельніцтва ў прадуктах харчавання па якасці і асартыменце. У адпаведнасці з Дактрынай узровень дасягнення рацыянальных норм спажывання харчовых прадуктаў на душу насельніцтва выступае важнейшым мэтавым індыкатарам узроўню і якасці харчавання насельніцтва. Аднак у рэспубліцы захоўваецца дыферэнцыяцыя насельніцтва па ўзроўні даходаў, што абумоўлівае і яго расслаенне па ўзроўні харчавання і спажывання прадуктаў.

Узровень спажывання асноўных прадуктаў харчавання не абмежаваны рэсурсамі ўнутранага рынку, хоць рацыён застаецца незбалансаваным. На чалавека ў год (у разліку балансавым метадам) у 2019 г. спажывалася 97 кг мяса і мясапрадуктаў, 246 — малака і малакапрадуктаў, 12,6 — рыбы, 152 — агародніны і бахчавых, 97 кг садавіны і ягад, 264 штукі яек (табліца 34). У структуры рацыёну захоўваецца лішак высокакаларыйных прадуктаў, такіх як цукар і алей, пры недахопе спажывання малака, рыбы, хлебапрадуктаў.

Ацэнка ўзроўню даступнасці спажывання асноўных прадуктаў харчавання ў хатніх гаспадарках паказала некаторыя станоўчыя адхіленні ў якасным складніку рацыёну. Так, у 2020 г. у параўнанні з 2019 г. павысілася даступнасць спажывання малака, мяса, яек, агародніны і садавіны.

Спажыванне прадуктаў адрозніваецца і паводле катэгорый хатніх гаспадарак з розным складам. У параўнанні з 2019 г. адзначаецца павелічэнне спажывання мяса і мясапрадуктаў у сем’ях без дзяцей на 2 кг у разліку на аднаго чалавека ў год, у сем’ях пенсіянераў — на 3 кг, у сем’ях з дзецьмі — на 4 кг, малака і малакапрадуктаў — на 5, 5 і 6 кг адпаведна, яек — на 6, 8 і 4 штукі адпаведна, садавіны і ягад — на 1 кг ва ўсіх указаных катэгорыях.

Хатнія гаспадаркі з дзецьмі па-ранейшаму з’яўляюцца найбольш уразлівай групай насельніцтва з пункту гледжання ўплыву пагроз харчовай бяспекі. У сем’ях з трыма і больш дзецьмі ў параўнанні з сем’ямі, якія маюць адно дзіця, спажываюць на 26,2 % менш малака і малакапрадуктаў, на 24,2 — агародніны і бахчавых, на 24,1 — яек, на 22,4 — садавіны і ягад, на 20 — рыбы і рыбапрадуктаў, на 19,8 % — мяса і мясапрадуктаў. Пры гэтым спажыванне бульбы на 14,2 % вышэй.

Дыферэнцыяцыя эканамічнай даступнасці ў большай ступені праяўляецца праз адрозненні спажывецкіх расходаў у розных груп насельніцтва. У сярэднім за месяц на прадукты харчавання, уключаючы харчаванне па-за домам, у 2020 г. адна хатняя гаспадарка Рэспублікі Беларусь расходавала 39,1 % усіх спажывецкіх выдаткаў, што на 0,4 п. п. вышэй за ўзровень 2019 г. Значэнне паказчыка штогод перавышае дапушчальную Дактрынай велічыню (35 %). У 2020 г. адхіленне індыкатара склала 4,1 п. п., у т. л. у гарадах і пасёлках гарадскога тыпу — 4 п. п., сельскай мясцовасці — 4,3 п. п. Недастатковая эканамічная даступнасць прадуктаў пакуль з’яўляецца стрымальным фактарам удасканальвання рацыёну і павышэння культуры харчавання насельніцтва (табліца 35).

Задачы ў галіне забеспячэння харчовай бяспекі і ўстойлівага развіцця сельскай гаспадаркі на перспектыву патрабуюць прынцыпова новых рашэнняў. Ставіцца задача павышэння эканамічнай даступнасці прадуктаў, насычэння ўнутранага рынку айчыннымі таварамі высокай якасці, паляпшэння харчовага забеспячэння сельскіх тэрыторый.